Wikipedia

Cinn-a: diferénse tra e verscioìn

Naviga nella cronologia in modo interattivo
← Diferénsa de prìmmaDiferénsa aprêuvo →
Contegnûo scasòu Contegnûo azónto
VixoâWikitèsto
GianWiki (discusción | contribûti)
135 modìfiche
Alargâ seçión "Fòrse militâri"
GianWiki (discusción | contribûti)
135 modìfiche
mNisciùn ògètto de modìfica
Lìnia 44:
 
==Nómmi==
De sòlito i cinéizicinéixi se riferìscian ò-u pròpio pàize co-o tèrmine ''Zhōngguó'' (中国, conpòsto de ''zhōng'', "centrâle" ò "de mêzo", e ''guó'', "régno", "stâto"). St'antîga paròlla (s'atrêuva 'nto ''[[Clàscico di docoménti]]'', do VI sécolo a.C.) a gh'à 'n valô religiôzo e cosmològico, zaché a raprezénta a civiltæ ch'a stà into mêzo (a livéllo celestiâle), e in òrìgine a l'êa 'n nómme coletîvo ch'o se riferîva a tùtti i régni inte cianûe da Cìnn-a setentrionâle. Dòppo a creaçión de l'inpêro, o nómme o l'êa divegnûo scinònimo da tæra dónde vivéivan i cinéizicinéixi Han, in contràsto co-e tære dónde stâvan i "bàrbari" de âtre etnîe, prezénpio e tribù di Xiongnu (匈奴, ''Xiōngnú''). Sótta a dinastîa [[Manciù|mancéize]] di Qing, o tèrmine o l'avéiva pèrso quéllo sénso streitaménte ligòu a l'apartenénsa étnica ò-u grùppo Han, e o l'avéiva finîo pe conprénde tùtti i grùppi into inpêro multiétnico e multicolturâle di Qing.
 
Into XIX sécolo, o tèrmine ''Zhōngguó'' o l'êa divegnûo scinònimo de stâto (o naçión) cinéize, e dò-u 1949 o nómme ofiçiâ do pàize o l'é Repùbrica Popolâre Cinéize (中华人民共和国, ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó'').
Lìnia 55:
[[File:National Museum of China 2014.02.01 14-43-38.jpg|thumb|left|In vâzo vêgio de 10.000 ànni, da coltûa da [[gròtta de Xianren]] (18000–7000 a.C.)]]
Çèrtidùn repèrti archiològichi fàn supónn-e che çèrti omìnidi àgian visciûo in Cìnn-a, inte 'n èrco de ténpo conpréizo tra i 2 milioìn e i 250.000 ànni fa. Inte 'na cavèrna a [[Zhoukoudian]], arénte [[Pechin|Pechìn]], són stæti ritrovæ i rèsti fòsili (datæ tra i 680.000 e i 780.000 ànni fa) de 'n ''[[Homo erectus]]'', dîto "[[Homo erectus pekinensis|òmmo de Pechìn]]", ch'o savéiva uzâ o [[fêugo]]. Inta cavèrna Fuyan – inta [[contêa de Dao]], [[Hunan]] – són stæti ritrovæ ànche dénti fosilizæ de ''Homo sapiens'' (datæ tra i 125.000 e i 80.000 ànni fa)
Ghe són testimoniànse de [[proto-scrîtûa]] cinéize a [[Jiahu]] (7000 a.C.), [[Damaidi]] (6000 a.C.), [[Dadiwan]] (5800–5400 a.C.) e [[Banpo]] (dò-u V milénio a.C.). Çèrtidùn studiôzistudiôxi ipotîzan che i [[scìnboli de Jiahu]] (VII milénio a.C.) ségian o ciù antîgo scistêma de scrîtûa cinéize.
XVII ò-u XI sécolo a.C. Remónta a st'época (a partî ciù ò mêno dò-u 1500 a.C.) a coscì dîta [[scrîtûa òracolâre]], ch'a raprezénta a ciù antîga fórma de scrîtûa cinéize scovèrta fin'òua, e a l'é 'n antenâto dirètto di [[caràteri cinéizicinéixi]] modèrni.
 
===Prìmme dinastîe===
[[File:Yinxu.jpg|thumb|left|upright=0.9|[[Yinxu]], co-i rèsti da capitâle da tàrda [[dinastîa Shang]] (XIV sécolo b.C.)]]
Segóndo a tradiçión cinéize, a [[dinastîa Xia]] – ciù ò mêno into 2100 a.C. – aviéiva segnòu l'inìçio do scistêma polìtico da Cìnn-a, bazòu 'nsce monarchîe ereditâie (dîte "[[Dinastîe da stöia cinéize|dinastîe]]"), ch'o saiéiva duòu pe miléni. I stòrichi a consciderâvan in mîto, finché çèrtidùn scâvi scentìfichi a [[Erlitou]] ([[Henan]]) into 1959 avéivan rivelòu scîti da prìmma [[etæ do brónzo]]. Ancón no l'é ciæo se sti scîti ségian da atriboîse a-a dinastîa Xia ò a 'n'âtra coltûa do mæximo perîodo. A dinastîa sucesîva – di [[dinastîa Shang|Shang]] – è a ciù antîga ch'a ségge ànche confermâ da-e testimoniànse scrîte de l'época, e a l'à regnòu in sciâ cianûa do [[Sciùmme Giâno]], inta Cìnn-a orientâle, dò-u XVII a l'XI sécolo a.C.. A quélla época (ciù ò mêno into 1500 a.C.) remónta a coscì dîta [[scrîtûa òracolâre]], ch'a raprezénta a fórma ciù antîga de scrîtûa cinéize scovèrta fìn'òua e l'é 'n antenâto dirètto di [[caràteri cinéizicinéixi]] modèrni.
 
Dòppo, i Shang êan stæti conquistæ da-i [[Dinastîa Zhou|Zhou]], che àn regnòu tra l'XI e o V sécolo a.C., scibèn che l'outoritæ centralizâ ciàn cianìn se perdéiva pe vîa di scignôri da goæra feodâli, çèrtidùn prinçipâti che no ubidîvan ciù ò-u rè Zhou e avéivan finîo pe goerezâ de lóngo pe 300 ànni, into coscì dîto [[Perîodo de primavéie e de l'ötùnni]]. Ò-u ténpo do [[Perîodo di stâti conbaténti]] (V–III sécolo a.C.), gh'êan restæ sôlo sètte poténti stâti.
Lìnia 66:
===Cìnn-a inperiâle===
[[File:Chinesische-mauer.jpg|thumb|left|upright=0.9|O prìmmo inperatô da Cìnn-a, [[Qin Shi Huang]], o l'é avoxòu pe avéi unîo e miâge di [[Perîodo di stâti conbaténti|Stâti conbaténti]] pe formâ a [[Grànde miâgia cinéize]], ma a ciù pàrte da strutûa d'ancheu remónta a-a [[dinastîa Ming]].]]
O [[Perîodo di stâti conbaténti]] o l'êa finîo into 221 a.C., dòppo che o [[Qin (stâto)|stâto de Qin]] o l'avéiva conquistòu i âtri sêi régni, riunîo a Cìnn-a, e stabilîo 'n'[[outocraçîa]]. [[Qin Shi Huang]], rè de Qin, o s'êa proclamòu "Prìmmo inperatô" da dinastîa Qin, e o l'avéiva portòu avànti de rifórme [[Legalìsmo (filozofîa)|legalìste]] 'nte tùtta a Cìnn-a, prezénpio a standardizaçión forsâ di [[caràteri cinéizicinéixi]], de [[Unitæ de mezûa cinéizicinéixi|unitæ de mezûa]], da larghéssa de stràdde (òscîa de l'asciæ di càri), e da monæa. A seu dinastîa a l'êa batûo e [[Baiyue|tribù Yue]] inte [[Guangxi]], [[Guangdong]], e [[Vietnam]], ma a l'êa duâ sôlo chìnze ànni, e a l'êa chéita pöco dòppo a mòrte do Prìmmo inperatô, aprêuvo a-e tànte ribelioìn segoîte a-e seu dûe polìtiche outoritâie.
 
Dòppo 'na [[Dìsputa Chu-Han|goæra civîle]], inta quæ a libràia inperiâle a [[Xianyang]] a l'êa stæta bruxâ, a [[dinastîa Han]] a l'êa arivâ ò-u potêre, e a l'êa regnòu dò-u 206 a.C. ò-u 220 d.C., creàndo a l'intèrno do seu pòpolo 'n identitæ colturâle ancón aregordâ 'nto etnònimo di [[cinéizicinéixi Han]]. I Han avéivan alargòu asæ i confìn de l'inpêo, con canpàgne militâri 'nte l'[[Àzia centrâle]], inta [[Mongòllia]] e a [[Coréa do Sùd]], e 'nto [[Yunnan]], e co-o recùpero do Guangdong e do Vietnam setentrionâle da-e moén do [[régno de Nanyue]]. A prezénsa di Han inte l'Àzia centrâle e 'nta [[Sògdia]] a l'avéiva agiutòu a stabilî o percórso da [[Via da sæa]], ch'a l'aviéiva rinpiasòu a vêgia stràdda pe l'[[India|Ìndia]] tra e montàgne de l'[[Himalaya]]. Ciàn cianìn, a Cìnn-a di Han a l'êa divegnûa a ciù grànde economîa do móndo antîgo. A despêto da iniçiâle decentralizaçión di Han, e l'abandón ofiçiâ da filozofîa [[Legalìsmo (filozofîa)|legalìsta]] di Qin, rinpiasâ dò-u [[Confucianéximo]], i Han e i seu sucesôi avéivan mantegnûo e instituçioìn e polìtiche legalìste.
[[File:Terracotta Army Pit 1 front rank detail.JPG|thumb|L'[[Ezèrcito de tærachéutta]] (ciù ò mêno 210 b.C.) descovèrto fêua do [[Mouzolêo do prìmmo inperatô Qin]], dónde ancheu a gh'é a çitæ de [[Xi'an]]]]
Dòppo a fìn da dinastîa Han, o gh'êa stæto 'n perîodo de conflìtto, ciamòu [[Tréi régni]] – e figûe prinçipæ do quæ êan stæte pöi inmortalæ into ''[[Romànso di tréi régni]]'', un di [[Romànsi clàscichi cinéizicinéixi|Quàttro clàscichi]] da [[letiatûa cinéize]] – a-a fìn do quæ [[Cao Wei|Wei]] o l'êa stæto fîto sconfìtto da-a [[dinastîa Jin]], che pöi a l'êa chéita pe-a [[Goæra di éutto prìnçipi|goæra civîle]] nasciûa pe l'arîvo de 'n inperatô [[Hui (inperatô Jin)|con dizabilitæ do svilùppo]]. I [[Çìnque bàrbari]] avéivan invâzo e governòu a Cìnn-a setentrionâle, into perîodo ciamòu [[Sézze régni]]. I [[Xianbei]] l'êan pöi unificâ come [[Wei do nòrd]], con l'inperatôe [[Xiaowen]] ch'o l'avéiva abolîo a polìtica de apartheid de prìmma e inpòsto 'na dràstica "scinizaçión" di seu sùditi, integràndoli 'nta coltûa cinéize. Into sùd, o generâle [[Inperatô Wu de Song|Liu Yu]] s'êa aseguâto che i Jin avésan renonçiòu ò-u tröno in favô da [[Dinastîa Liu Song|Liu Song]]. I vàrri sucesôi de sti stâti êan ciamæ [[dinastîe do Nòrd e do Sùd]], e-e doæ zöne êan pöi stæte riunîe da-i [[Dinastîa Sui|Sui]] into 581, i quæ avéivan portòu avànti rifóme de l'agricoltûa, de l'economîa, e do scistêma di [[ezàmmi inperiâli]], costroîo o [[Gràn Canâ (Cìnn-a)|Gràn Canâ]], e patrocinòu o [[Buddiximo|budìsmo]]. Liâtri ascì êan fîto chéiti, aprêuvo a-i dizórdini che s'êan difûzidifûxi dòppo o bàndo da lêva pe-i travàggi pùblici e o faliménto de [[Goæra Goguryeo–Sui|'na goæra]] inta [[Goguryeo|Coréa setentrionâle]].
 
Sótta e sucesîve dinastîe di [[Dinastîa Tang|Tang]] e di [[Dinastîa Song|Song]], a l'êa prinçipiâ 'n'etæ d'öo pe l'economîa, a tecnologîa e a coltûa da Cìnn-a. L'inpêro di Tang o l'avéiva repigiòu o contròllo de [[regioìn òcindentâli]] e da [[via da sæa]], e trasformòu a capitâle [[Chang'an]] inte 'n céntro urbâno cosmopolîta, ma o l'êa stæto, a ògni mòddo, devastòu e indebolîo da-a [[ribelión de An Lushan]] do VIII sécolo, e o l'êa deruòu do tùtto into 907, co-i governatôi militâri locâli che diventâvan ingovernàbili. Co-i Song a tendénsa separatìsta a l'êa finîa, e o s'êa creòu 'n equilìbrio de potêri tra a dinastîa e i [[Dinastîa Liao|Liao do Kitai]]. I Song êan stæti o prìmmo govèrno do móndo a fâ circolâ monæa de càrta, e a prìmma entitæ polìtica a dotâse de 'na marìnn-a militâre permanénte, ch'a l'êa suportâ da 'n'indùstria navâle bén svilupâ, e da-i comèrci marìtimi.
Lìnia 78:
Into XIII sécolo, i móngoli [[Invaxón móngola da Cìnn-a|avéivan conquistòu a Cìnn-a]] – co-o càppo di [[móngoli]], [[Kublai Khan]], che 'nto 1271 o l'avéiva proclamòu a [[dinastîa Yuan]] – e scancelòu i ùrtimi rèsti da dinastîa Song. Prìmma de l'invaxón móngola, a popolaçión da Cìnn-a di Song a l'êa de 120 milioìn de çitadìn, e ò-u ténpo do censiménto do 1300 a s'êa ridûta a 60 milioìn. Into 1368, in pizàn ciamòu Zhu Yuanzhang o l'êa scorîo i Yuan e fondòu a [[dinastîa Ming]], pigiàndo o nómme inperiâle de [[Hongwu]]. Sótta i Ming a gh'êa stæta 'n'âtra etæ d'öo pe-a Cìnn-a, ch'a l'êa svilupòu unna de marìnn-e militâri ciù fòrti do móndo, e 'n'economîa prosperôza, óltre ò-u svilùppo de àrti e da coltûa. Inte sto perîodo, l'amiràlio [[Zheng He]] o l'avéiva conpîo i [[Viâgi do tezöo da dinastîa Ming|viâgi do tezöo di Ming]] inte l'[[òcéano Indiàn]], arivàndo fin a l'[[Àfrica òrientâle]].
 
Inti prìmmi ànni da dinastîa Ming, a capitâle da Cìnn-a a l'êa stæta spostâ da [[Nanjing]] a [[Pechin|Beijing]]. Co-a nàscita do capitalìsmo, filòzofi cómme [[Wang Yangming]] avéivan criticòu o neoconfucianéximo, anpliàndolo con concètti de [[individoalìsmo]] e egoaliànsa de [[quàttro òcupaçioìn]]. A clàsse di [[Fonçionâio-leteròu|fonçionâi-leteroéi]] a l'êa divegnûa 'na fòrsa de sostêgno de l'indùstria e do comèrcio inti moviménti de boicotàggio de tàsce, i quæ, insémme a-e carestîe e a-a diféiza da l'[[Invaxoìn giaponéizigiaponéixi da Coréa (1592–1598)|invaxoìn giaponéizigiaponéixi da Coréa]] e da l'[[Tranxiçión tra Ming e Qing|invaxoìn manciù]], avéivan vuòu e càsce do stâto.
 
Into 1644, Beijing a l'êa stæta conquistâ da 'na coaliçión de fòrse de pizén ribèlli goidæ da [[Li Zicheng]], e l'inperatô [[Chongzhen]] o s'êa soîcidòu. A dinastîa manciù di [[Dinastîa Qing|Qing]], aleâ co-o generâle Ming [[Wu Sangui]], a l'avéiva scorîo a [[dinastîa Shun]] fondâ da Li, e pigiòu o contròllo de Beijing, ch'a l'êa pöi diventâ a nêuva capitâle da dinastîa Qing.
Lìnia 94:
O 1° Zenâ 1912, [[Sun Yat-sen]] do [[Kuomintang]] (partîo naçionalìsta) o l'êa stæto nominòu prescidénte provizöio da Repùbrica, ròllo pöi pasòu a [[Yuan Shikai]], in ex generâle Qing ch'o s'êa proclamòu [[Inpêro de Cìnn-a (1915–1916)|inperatô da Cìnn-a]] into 1915, ma aprêuvo ò-u mâconténto popolâre e a l'òpoxiçión do seu [[Còrpo d'armâ Beiyang|ezèrcito Beiyang]], o l'avéiva dovûo filâsela e ristabilî a repùbrica.
 
Dòppo a mòrte de Yuan Shikai into 1916, a Cìnn-a a l'êa diventâ politicaménte menisâ: o govèrno de Pechìn o l'êa riconosciûo a livéllo internaçionâle, ma no avéiva nisciùn vêo potêre, e a ciù pàrte do teritöio o l'êa controlòu a livéllo regionâle da vàrri scignôri da goæra. A-a fìn di anni '20, o Kuomintang – goidòu da-o diretô de l'[[académia militâre da Repùbrica de Cìnn-a]], [[Chiang Kai-shek]] – o l'êa stæto capâçe de unificâ o pàize sótta o seu contròllo gràçie a 'na série de àbili manêuvre polìtico-militâri, conosciûe co-o nómme de [[Spediçión do nòrd]]. O Kuomintang o l'avéiva spostòu a capitâle a [[Nanjing]] e inplementòu a "tutêla polìtica", 'na fâze de mêzo de svilùppo polìtico, ilustrâ into progràmma di [[Tréi prinçìppi do pòpolo]] di Sun Yat-sen, pe trasformâ a Cìnn-a 'nte 'n stâto democràtico modèrno. Aprêuvo a-e divixoìn polìtiche do pàize, o l'êa stâto difìçile pe Chiang conbàtte i [[Comunìsmo cinéize|comunìsti]] de l'[[Ezèrcito Popolâre de Liberaçión]] (EPL), cóntra o quæ o Kuomintang s'êa batûo fìn da-o 1927 inta [[goæra civîle cinéize]]. A goæra a l'êa andâ bén pò-u Kuomintang, spécce dòppo che l'EPL s'êa retiòu 'nta [[Lónga màrcia]], fìn quànde e agrescioìn giaponéizigiaponéixi e l'[[incidénte di Xi'an]] do 1936 o l'avéiva costréito a afrontâ l'[[inpêro giaponéize]].
[[File:1945 Mao and Chiang.jpg|thumb|[[Chiang Kai-shek]] e [[Mao Zedong]] fàn in brìndixi into 1946 dòppo a fìn da II Goæra Mondiâle]]
A [[segónda goæra scìno-giaponéize]] (1937–1945), into mêzo da II Goæra Mondiâle, a l'avéiva portòu a 'n'aleànsa téiza tra o Kuomintang e l'EPL. E fòrse giaponéizigiaponéixi avéivan comìsso tànti [[Crìmini de goæra giaponéizigiaponéixi|crìmini de goæra]], e ciù ò mêno 20 milioìn de civîli cinéizicinéixi êan mòrti (tra i 40.000 e i 300.000 civîli [[Masâcro de Nanchìn|êan stæti masacræ]] inta çitæ de Nanchìn inte l'òcupaçión giaponéize). Insémme a l'âtre træ poténse ([[Regno Unïo|Régno Unîo]], [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi d'América]] e [[Union Sovietica|Unión Soviética]]), a Cìnn-a a l'é stæta in di quàttro gréndi [[Aleæ da Segónda Goæra Mondiâle|aleæ da II Goæra Mondiale]]. Dòppo a réiza do Giapón into 1945, Taiwan, conpréize e îzoe [[Penghu]], êan tornæ sótta o contròllo cinéize. A Cìnn-a a l'avéiva vìnto, ma l'êa devastâ da-a goæra e sénsa palànche. E òstilitæ tra o Kuomintang e i comunìsti avéivan pöi finîo pe descadenâ 'n'âtra goæra civîle. Into 1947 o l'êa stæto introdûto 'n govèrno costituçionâle, ma aprêuvo a-i dizórdini, tànti di provediménti da [[Costituçión da Repùbrica de Cìnn-a|costituçión da Repùbrica]] no vegnîvan aplicæ inta Cìnna continentâle.
 
===Repùbrica popolâre (1949–ancheu)===
Lìnia 104:
O regìmme o consolidâva a seu popolaritæ tra i pizén con de rifórme di terén, che conprendéivan a condànna a mòrte de quæxi doî milioìn de propiêtâi teriêri, e a Cìnn-a a svilupâva 'n scistêma industriâle indipendénte e [[Àrmi de distruçión de màssa inta Repùbrica popolâre cinéize|àrmi nucleâri pròpie]], méntre a popolaçión aomentâva. A ògni mòddo, o [[Gràn sâto in avànti]] – in grànde progètto de rifórme idealìste – [[Grànde carestîa cinéize|o l'avéiva caxonòu tra i 15 e i 35 milioìn de mòrti]] tra o 1958 e o 1961, sorviatùtto pe fàmme. Into 1966, Mao e i seu inaogurâvan a [[Rivoluçión colturâle]], ch'a dâva inìçio a 'n decénio de acûze polìtiche e dizórdini sociâli, che saiéivan duæ fìnn'a-a mòrte de Mao into 1976. Into 1971, a RPC rinpiassâva a Repùbrica inte Naçioìn Unîe, e pigiâva o seu pòsto cómme ménbro permanénte do Conséggio de secuéssa.
[[File:Deng Xiaoping and Jimmy Carter sign dipoomatic agreements between the United States and China. - NARA - 183277.tif|thumb|left|[[Deng Xiaoping]] co-o prescidénte americàn [[Jimmy Carter]] into 1979]]
Dòppo a mòrte de Mao, a [[Bànda di quàttro]] a l'êa stæta arestâ e acuzâ pe-i ecèssi da Rivoluçión colturâle, e into 1978 [[Deng Xiaoping]] o l'avéiva pigiòu o potêre, avàndo inportànti [[Rifórma econòmica cinéize|rifórme econòmiche]]: o partîo molâva o contròllo do govèrno in sciâ vìtta di çitadìn, e-e [[Comùn popolâre|comuìn]] vegnîvan ciàn cianìn desfæte. Quésto segnâva a tranxiçión da Cìnn-a da 'n'economîa cianificâ a 'n'economîa mésccia [[Economîa de mercòu socialìsta|sénpre ciù vixìnn-a a 'n mercòu avèrto]]. A violénta represción de [[Protèste de ciàssa Tiananmen do 1989|protèste di studénti in ciàssa Tiananmen into 1989]] a l'avéiva portòu a sançioìn cóntra o govèrno cinéize da pàrte de vàrri pàizipàixi.
 
Inti anni '90, sótta l'aministraçión de [[Jiang Zemin]], [[Li Peng]] e [[Zhu Rongji]], a Cìnn-a a l'avéiva levòu da-a povertæ ciù ò mêno 150 milioìn de pizén, e sostegnûo 'na créscita anoâle média do PIL de l'11,2%. Into 2001, o pàize o intrâva 'nte l'[[Òrganizaçión mondiâle do comèrcio]], e inti anni 2000 – sótta a goîda de [[Hu Jintao]] e [[Wen Jiabao]] – o mantegnîva o seu âto tàscio de créscita econòmica, scibén che sta créscita a l'avéiva avûo 'n grànde inpàtto 'nscê risórse e 'nsce l'anbiénte, e l'avéiva caxonòu dizórdine sociâle. I stàndard de vìtta àn continoòu a aomentâ a despêto da [[Grànde recesción|recesción di ùrtimi ànni 2000]], ma o contròllo polìtico o restâva stréito.
Lìnia 117:
O vàsto teritöio da Cìnn-a o prezénta tànti paizàggi divèrsci. Inte l'èst, lóngo e mænn-e do [[Mâ Giâno]] e do [[Mâ Cinéize Òrientâle]], ghe són de popolóze cianûe aluvionâli, méntre 'nto nòrd, ai confìn de l'âtociàn da Mongòllia intèrna, ghe són grénde praterîe. Into sùd ghe són colìnn-e e bàsse cadénn-e montagnôze, e 'nto sùd-èst s'atrêuvan i dèlta di doî ciù gréndi sciùmmi da Cìnn-a: o [[Sciùmme Azùrro]] e o [[Sciùmme Giâno]]. Tra l'âtri gréndi sciùmmi ghe són o [[Sciùmme Xi|Xi]], o [[Sciùmme Mekong|Mekong]], o [[Sciùmme Brahmaputra|Brahmaputra]] e l'[[Sciùmme Amur|Amur]]. Inte l'òvest, s'atrêuvan grénde cadénn-e montagnôze, tra e quæ l'[[Himalaya]]. I paizàggi do nòrd són ciù arsoîi, cómme i dezèrti do [[Dezèrto do Gobi|Gobi]] e do [[Dezèrto do Taklamakan|Taklamakan]]. O pónto ciù âto do móndo – o Mónte Everest (8848 m) – stâ 'nsciô confìn tra a Cìnn-a e o [[Nepal]], méntre o pónto ciù bàsso do pàize (e o tèrso ciù basso do móndo) o l'è 'nsciô fóndo do lâgo sciûto de [[Lâgo Ayding|Ayding]] (-154 m), inta [[depresción de Turpan]].
[[File:Biluthu Yinderitu.JPG|thumb|O lâgo Yinderitu into [[dezèrto de Badain Jaran]], inta [[Mongòllia intèrna]]]]
O clìmma da Cìnn-a o l'é caraterizòu da [[Stagión sécca|stagioìn sécche]] e [[Monsón|monsoìn]] che pòrtan macàia, dónca ghe són grénde diferénse de tenperatûa tra a stæ e l'invèrno: inte l'invèrno, i vénti do nòrd, che végnan da zöne d'âta latitùdine, són fréidi e sciûti; inta stæ, i vénti do sùd, che végnan da-e zöne da còsta, són macaiôzimacaiôxi. Pe vîa da conplèssa [[topografîa]] do pàize, o clìmma o càngia da 'na región a l'âtra.
 
A contìnoa [[Dezertificaçión|espansción di dezèrti]], spécce quéllo do Gobi, a l'é 'n grànde problêma anbientâle da Cìnn-a. Scibén che e fîe d'èrboi ciantæ cómme bârêe scìn da-i ànni '70 àn amermòu a frequénsa de tenpèste d'ænn-a, a sésia prolongâ insémme con pràtiche agrìcole eræ àn caxonòu de [[Pûa aziàtica|tenpèste de pûa]] che corpìscian a Cìnn-a ògni primavéia, pöi se difóndan vèrso âtre pàrti de l'Àzia òrientâle, inclûziinclûxi o Giapón e a Coréa. L'òrgano de contròllo anbientâle cinéize – o [[Ministêro de l'ecologîa e de l'anbiénte]] – o l'à diciaròu into 2007 ch'o teritöio da Cìnn-a o pèrde 4000 km² a l'ànno pe-a dezertificaçión. A qualitæ dell'ægoa, l'[[eroxón]], e o [[Inquinaménto in Cìnn-a|contròllo de l'inquinaménto]] són divegnûi problêmi de prìmmo ciàn inte relaçioìn internaçionâli do pàize. O desfâse di [[Giasâ|giasæ]] 'nte l'Himalaya poriéiva portâ a-a mancànsa d'ægoa pe çentanæa de milioìn de persónn-e.
 
A Cìnn-a a l'à 'n clìmma adàtto a l'agricoltûa, e l'é stæta o ciù grànde produtô do móndo de rîzo, gràn, tomâte, meizànn-e, ûga, patêche e spinàsci.
Lìnia 125:
===Biodiverscitæ===
[[File:Giant Panda Eating.jpg|thumb|upright=0.9|In [[pànda gigànte]], a ciù avoxâ de spêce [[Endemìsmo|endémiche]] e [[Lìsta de spêce da Cìnn-a protètte ò a rìschio|a rìschio]] da Cìnn-a, into [[Céntro de riçèrca inscî pànda gigànti de Chengdu]] into [[Sichuan]]|alt=|left]]
A Cìnn-a a l'é un di 17 [[pàizipàixi megadivèrsci]], e a tócca dôe de l'[[Ecozöna|ecozöne]] ciù grénde do móndo: a [[Ecozöna paleàrtica|paleàrtica]] e l'[[Ecozöna indomaléize|indomaléize]]. Segóndo 'na stìmma, ghe saiéivan ciù de 34.687 spêce d'animæ e ciànte vascolâri, e a Cìnn-a a saiéiva o tèrso pàize do móndo pe biodiverscitæ, dòppo [[Braxî]] e [[Colombia|Colónbia]]. L'11 Zùgno 1992, o pàize o l'à firmòu a [[Convençión insciâ diverscitæ biològica]] de [[Rio de Janeiro]], e o 5 Zenâ 1993 o l'é intròu 'na convençión.
 
A Cìnn-a a òspita armêno 551 spêce de mamìferi, 1221 spêce d'öxélli, 424 spêce de rètili e 333 spêce d'anfìbbi. I animæ sarvæghi convîvan co-a ciù grànde popolaçión de ''[[Homo sapiens]]'' into móndo, e ne séntan a presción: a-o mêno 840 spêce de animæ són minaciæ, vulneràbili ò a rìschio d'estinçión locâle, sorviatùtto pe vîa de ativitæ umâne, cómme a distruçión de l'habitat naturâle, l'inquinaménto, e o braconàggio pe òtegnî çìbbo, pelìsse, e ingrediénti pe-a [[mêxìnn-a tradiçionâle cinéize]]. A fòuna a l'é protètta da-a lézze e, segóndo dæti do 2005, ghe són ciù de 2349 risèrve naturâli che crêuvan in tùtto 149,95 milioìn d'ètari (15% da superfìcce totâle da Cìnn-a).
Lìnia 133:
===Problêmi anbientâli===
[[File:Mount Langshan in Hunan, Picture11.jpg|thumb|[[Turbìnn-a eòlica|Turbìnn-e eòliche]] into [[Hunan]]]]
Inti ùrtimi decénni, a Cìnn-a a l'à avûo [[Problêmi anbientâli in Cìnn-a|sérri problêmi de deterioraménto e inquinaménto de l'anbiénte]]. Scibén che i regolaménti – prezénpio a Lézze pe-a proteçión anbientâle do 1979 – són abàsta rìgidi, de spésso végnan ignoræ da-e comunitæ locâli e da-i fonçionâi do govèrno, che preferìscian in lèsto svilùppo econòmico. L'inquinaménto de l'âia 'nte zöne urbâne o l'é 'n grâve problêma pe-a salûte: segóndo 'na stìmma fæta da [[Bànca mondiâle]] into 2013, 16 de 20 çitæ ciù inquinæ do móndo són in Cìnn-a, ch'a l'é ànche o pàize co-o magiô nùmero de vìtime caxonæ da l'inquinaménto de l'âia (1,14 milioìn de mòrti), e o ciù grànde produtô de anidrîde carbònica do móndo. Ghe són ànche sérri problêmi d'[[inquinaménto de l'ægoa]]: segóndo dæti do 2011, o 40% di sciùmmi cinéizicinéixi o l'é inquinòu da refûi industriâli e agrìcoli. Into 2014, e risórse d'ægoa da béive pro capite da Cìnn-a s'êan ridûte a 2062 m<sup>3</sup>, e sótta i 500 m<sup>3</sup> inta Cianûa da Cìnn-a do Nòrd (5920 m<sup>3</sup> into móndo).
[[File:Chang'an avenue in Beijing.jpg|thumb|left|O tràfego a [[Pechin|Pechìn]]]]
I metàlli pezànti ascì són caxón d'inquinaménto anbientâle. L'inquinaménto da metàlli pezànti o l'é 'n réizego chìmico inòrgànico, caxonòu sorviatùtto da [[Ciongio|cióngio]] (Pb), [[Arsenico|arsénico]] (As), [[Cadmio|càdmio]] (Cd), [[Mercuio (elemento)|mercûio]] (Hg), [[Zingo|zìngo]] (Zn), [[Rammo_(elemento)|ràmmo]] (Cu), [[Cobalto|cobàlto]] (Co) e [[Nichel|nìchel]] (Ni): i prìmmi çìnque són o cheu de l'inquinaménto da metàlli pezànti in Cìnn-a. Sti agénti inquinànti végnan da-e ativitæ mineràrie, da l'irigaçión con l'ægoa de fògne, da-a fabricaçión de prodûti che contégnan metàlli, e da âtre ativitæ de produçión corelæ. Âti livélli d'espoxiçión a-i metàlli pezànti pêuan caxonâ dizabilitæ permanénti do sæximo e do svilùppo, tra e quæ ghe són incapaçitæ a lêze e a scrîve, problêmi do conportaménto, pèrdia de l'udîo, problêmi de l'atençión, e reméscio into svilùppo de fonçioìn vixîve e motöie. Segóndo i dæti de 'n censiménto naçionâle de l'inquinaménto, a Cìnn-a a l'à ciù de 1,5 milioìn de scîti con espoxiçión a metàlli pezànti.
Lìnia 143:
Dòppo a [[Rùscia]], a Cìnn-a a l'é o segóndo pàize ciù grànde do móndo pe estensción do teritöio, e o tèrso – dòppo Rùscia e [[Canada|Cànada]] – pe àrea totâle (ciù ò mêno 9.600.000 km²), con cîfre che viâgian tra i 9.572.900 km² segóndo l'''[[Encyclopædia Britannica]]'' e i 9.596.961 km² segóndo ''[[The World Factbook]]''.
 
A Cìnn-a a gh'à i confìn ciù estéiziestéixi do móndo, che mezûan 22.117 km in totâle da-a bócca do [[sciùmme Yalu]] fìnn'a-o [[górfo de Tonkin]], e confìnn-a con 14 naçioìn (ciù de ògni âtro pàize levâ a Rùscia, ch'a confìnn-a ascì con 14 pàizipàixi): [[Vietnam]], [[Laos]] e [[Myanmar|Birmània]] 'nte l'Àzia sùd-òrientâle; [[India|Ìndia]], [[Bhutan]], [[Nepal]], [[Afghanistan|Afganistàn]] e [[Pakistan|Pakistàn]] inte l'Àzia meridionâle; [[Tagikistàn]], [[Kirghizistan|Kirghizistàn]] e [[Kazakistan|Kazakistàn]] inte l'Àzia centrâle; e Rùscia, Mongòllia e [[Corea do Nord|Coréa do Nòrd]] inte l'Àzia nòrd-òrientâle. Pe de ciù, lê a condivìdde i confìn marìtimi con [[Corea do Sud|Coréa do Sùd]], [[Giappon|Giapón]], [[Vietnam]] e-e [[Filippinn-e|Filipìnn-e]].
 
==Polìtica==
A [[Costituçión da Repùbrica popolâre cinéize|costituçión da Cìnn-a]] a stabilìsce ch'a Repùbrica popolâre cinéize a l'é "in stâto socialìsta sótta a democràtica ditatûa do pòpolo, goidâ da-a clàsse òperâia e bazâ 'nsce l'aleànsa di òperâi e pizén", e che i òrgani de stâto "àplican o prinçìpio do centralìsmo democràtico". A RPC a l'é in di sôli stâti socialìsti do móndo che [[Ideologîa do Partîo Comunìsta Cinéize|póntan esplicitaménte a realizâ o comunìsmo]]. O govèrno cinéize o l'é stæto descrîto cómme comunìsta e socialìsta, ma ascì cómme autoritâio e [[Corporativìsmo|corporatîvo]], con pezànti restriçioìn in tànti cànpi, séndo cóntra l'[[Censûa de Internet in Cìnn-a|intrâ lìbera ne l'Internet]], a [[libertæ de stànpa]], a lìbera formaçión de [[Organizaçiòn non-governatîva|organizaçioìn sociâli]] e a [[libertæ de religión]]. L'atoâle scistêma polìtico, ideològico e econòmico o l'é stæto definîo da-i seu leader, rispetivaménte, cómme "[[ditatûa democràtica do pòpolo]]", "[[socialìsmo con caraterìstiche cinéizicinéixi]]" (òscîa o [[marxìsmo]] adatòu a-e circostànse da Cìnn-a), e "[[economîa de mercòu socialìsta]]".
 
===Partîo Comùnista===
[[File:18th National Congress of the Communist Party of China.jpg|thumb|O [[Partîo Comunìsta Cinéize]] o l'é o partîo fondatô e governànte in Cìnn-a|alt=|left]]
Da-o 2018, a costituçión cinéize a diciâra che "o træto ch'o definìsce o socialìsmo con caraterìstiche cinéizicinéixi o l'é a goîda do Partîo Comunìsta Cinéize". E modìfiche do 2018 àn réizo costituçionâle a condiçión ''de facto'' da Cìnn-a cómme [[Monopartitìsmo|stâto monopartìtico]], dónde o [[Segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize|segretâio generâle]] ([[leader de partîo]]) o l'à potêre e aotoritæ asolûti 'nsciô stâto e 'nsciô govèrno, into ròllo de [[Leader suprêmo|leader suprêmo da Cìnn-a]]. O [[Eleçioìn inta Repùbrica popolâre cinéize|scistêma eletorâle]] o l'é a piràmide: e Asenblêe Locâli do Pòpolo són elezûe diretaménte, e i gràddi ciù âti de l'Asenblêe do Pòpolo – fìnn'a l'[[Asenblêa Naçionâle do Pòpolo]] (ANP) – són [[Eleçión indirètta|elezûi indiretaménte]] da l'Asenblêa do Pòpolo un gradìn ciù sótta. O scistêma polìtico o l'é decentralizòu, e i càppi a livéllo de provìnsa (ò mêno) àn asæ aotonomîa. Âtri éutto partîi són raprezentæ 'nte l'ANP e 'nta [[Conferénsa polìtica consultîva do pòpolo cinéize]]. A Cìnn-a a l'arénba o prinçìpio leninìsta do "[[centralìsmo democràtico]]", ma ghe són stæte crìtiche segóndo e quæ l'Asenblêa Naçionâle do Pòpolo a l'é sôlo 'na faciâ.
 
===Govèrno===
O [[Prescidénte da Repùbrica popolâre cinéize|prescidénte]], elezûo da l'Asenblêa Naçionâle do Pòpolo, o l'é o [[càppo de stâto]]. O [[Prìmmo minìstro da Repùbrica popolâre cinéize|prìmmo minìstro]] o l'é o [[càppo do govèrno]], e o prescjêde 'nsciô [[conséggio de stâto]], conpòsto da quàttro viceprescidénti e da-i càppi di ministêri e de comiscioìn. [[Xi Jinping]] o l'é l'atoâle prescidénte, e ascì o [[segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize]] e [[prescidénte da Comisción militâre centrâle]], e dónca l'é o leader suprêmo da Cìnn-a. [[Li Keqiang]] o l'é l'atoâle càppo do govèrno, e ménbro ançiàn do [[Comitâto permanénte de l'ofìçio polìtico do Partîo Comunìsta Cinéize]], l'òrgano che ''de facto'' o l'à ciù potêre de decìdde.
 
Ghe són stæti di pàssi vèrso 'na liberalizaçión polìtica, ma o partîo o mantégne o contròllo efetîvo 'nscê nòmine de govèrno e, mancàndo 'n opoxiçión de spesô, o vînçe quæxi sénpre. A créscita de disegoaliànse econòmiche e a coruçión do govèrno són tra e ciù grénde preocupaçioìn a livéllo polìtico, però in tànti sostégnan o govèrno: l'80–95% di çitadìn cinéizicinéixi – segóndo 'n sondàggio do 2011 – se diciâra sodisfæto do govèrno centrâle.
 
===Divixoìn aministratîve===
Lìnia 167:
===Polìtica èstera===
[[File:G20 Argentina 2018.jpg|thumb|O prescidénte cinéize [[Xi Jinping]] insémme a-i leader do G20 a Buenos Aires, 2018.]]
A RPC a l'à relaçioìn diplomàtiche con 175 naçioìn, e l'à anbasciæ in 162, ma a seu legitimitæ a l'é contestâ da-a Repùbrica de Cìnn-a e da quàrche âtro pàize. A Cìnn-a, dónca, a l'é o ciù grànde e o ciù popolôzo tra i [[Lìsta de stâti a riconosciménto limitòu|stâti a riconosciménto limitòu]]. Into 1971, a RPC a l'à rinpiasòu a Repùbrica de Cìnn-a cómme ùnica raprezentànsa da Cìnn-a inte Naçioìn Unîe e cómme un di çìnque ménbri permanénti do [[Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe]]. A Cìnn-a a l'é stæto ascì 'n ménbro inportànte do [[Moviménto di pàizipàixi no aliniæ|Moviménto di no aliniæ]], e a se conscìdera àncon in sostegnitô di [[PàiziPàixi in vîa de svilùppo|pàizipàixi 'n vîa de svilùppo]]. Insémme a Braxî, Rùscia, Ìndia e Sudàfrica, a Cìnn-a a fa pàrte do grùppo [[BRICS]] de ciù grénde economîe emergénti, e a l'à òspitòu a [[Riunión BRICS 2011|tèrsa riunión ofiçiâ]] do grùppo a [[Sanya]], [[Hainan]], inte l'Arvî 2011.
 
Segóndo a seu interpretaçión da polìtica de "[[Unn-a sôla Cìnn-a]]", pe poéi stabilî relaçioìn diplomàtiche, in pàize o gh'à da riconósce a seu rivendicaçión do teritöio de Taiwan, e no avéi rapòrti ofiçiæ co-o govèrno da Repùbrica de Cìnn-a. I fonçionâi cinéizicinéixi àn protestòu divèrse vòtte cóntra e avertûe diplomàtiche de çèrtidùn pàizipàixi vèrso Taiwan, spécce rigoàrdo a-a véndia de àrmi.
[[File:Diplomatic relations of the People's Republic of China.svg|thumb|left|Relaçioìn diplomàtiche da Cìnn-a]]
Se dîxe ch'a ciù pàrte de l'atoâle polìtica èstera cinéize ségge inspirâ a-i [[Çìnque prinçìppi de coexisténsa pacìfica]] do prescidénte [[Zhou Enlai]], e goidâ da-o concètto de "armonîa sénsa uniformitæ", ch'o l'incoràggia e relaçioìn tra stâti a despêto de diferénse de ideologîa. Sta polìtica a l'à portòu a Cìnn-a a sostegnî stâti [[Stâto canàggia|conscideræ pericolôzipericolôxi]] ò represcîvi da-e naçioìn òcindentâli cómme o [[Zimbabwe]], a [[Corea do Nord|Coréa do Nòrd]] e l'[[Iran|Iràn]]. A Cìnn-a a l'à 'n [[Relaçioìn scìno-rùsce da-o 1991|stréito rapòrto econòmico e militâre]] co-a Rùscia, e i doî stâti spésso vôtan a-o mæximo mòddo 'nto Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe.
 
====Rapòrti comerciâli====
Into 2013, a Cìnn-a a l'é diventâ a ciù grànde naçión a livéllo de comèrcio, insciâ bâze da sómma de inportaçioìn e esportaçioìn, e 'nto 2016 a l'êa o ciù grànde pàrtner comerciâle pe 124 pàizipàixi, pe pöi arivâ – tra inportaçioìn e esportaçioìn – a comèrci èsteri pe 'n totâle de 4.600.000.000.000 [[Dòlaro di Stâti Unîi|$]]. Inti ùrtimi decénni, a Cìnn-a a l'à avûo 'n ròllo sénpre ciù de prìmmo ciàn inta richièsta de [[Àrea de lìbero càngio|àree de lìbero càngio]] e pàtti de secuéssa tra i seu vexìn de l'Àzia e do Pacìfico, e a l'é divegnûa ménbro de l'[[Organizaçión mondiâle do comèrcio]] l'11 Dexénbre 2001. Into 2004, a l'à propòsto l'inovatîva strutûa de 'n [[Vèrtice de l'Àzia òrientâle]] (inaoguròu into 2005) pe discùtte problêmi de secuéssa regionâle. A Cìnn-a a l'é ascì 'n ménbro fondatô de l'[[Organizaçión pe-a cooperaçión de Shanghai]], insémme a-a Rùscia e a-e repùbriche de l'Àzia centrâle.
[[File:Russia and China sign major gas deal.jpeg|thumb|230px|O 21 Màzzo 2014, Cìnn-a e [[Rùscia]] àn firmòu 'n acòrdo 'nsciô gàzzo da 400 miliàrdi de dòlari]]
Ghe són stæte relaçioìn comerciâli conplicæ tra a Cìnn-a e i Stâti Unîi. Into 2000, o [[Congrèsso di Stâti Unîi d'América|Congrèsso di Stâti Unîi]] a l'à aprovòu "relaçioìn permanénti de normâle comèrcio", permeténdo e esportaçioìn cinéizicinéixi a-i mæximi bàssi prêxi de mèrçi di quæxi tùtti i âtri pàizipàixi. A Cìnn-a a l'à in grànde [[Bànsa comerciâle|surplus comerciâle]] co-i Stâti Unîi, che costitoìscian o seu ciù grànde mercòu d'esportaçión.
 
Da l'inìçio do XXI sécolo, a Cìnn-a a l'à segoîo 'na polìtica de [[Relaçioìn tra Àfrica e Cìnn-a|relaçioìn con naçioìn africànn-e]] pe comèrcio e cooperaçión bilaterâle. Into 2012, i comèrci tra Cìnn-a e Àfrica vàivan ciù de 160 miliàrdi de dòlari. A Cìnn-a a mantégne boìn rapòrti de comèrcio co l'[[Union Europea|Unión Eoropêa]], e l'à ànco rinforsòu i ligàmmi co-e grénde economîe de l'América do Sud, diventàndo o ciù grànde pàrtner comerciâle do [[Relaçioìn tra Braxî e Cìnn-a|Braxî]] e creàndo colegaménti stratégichi con l'Argentìnn-a.
 
L'iniçiatîva cinéize da [[Nêuva Vîa da sæa]] a s'é alargâ de tànto 'nti ùrtimi sêi ànni e, into 2019, a l'inclùdde 137 pàizipàixi e 30 organizaçioìn internaçionâli.
 
====Dìspute teritoriâli====
Fìn da-a seu fondaçión dòppo a segónda [[Goæra civîle cinéize]], a RPC a l'à rivendicòu i teritöi governæ da-a [[Taiwan|Repùbrica de Cìnn-a]] (RDC) – 'n'entitæ polìtica separâ ancheu conosciûa cómme Taiwan – cómme pàrte do sò teritöio: a conscìdera l'îzoa de Taiwan cómme a [[Provìnsa de Taiwan, Repùbrica popolâre cinéize|provìnsa de Taiwan]], [[Îzoe de Kinmen|Kinmen]] e [[Îzoe de Matsu|Matsu]] cómme pàrte da [[provìnsa de Fujian]], e e îzoe ch'a RDC a contròlla 'nto [[Mâ cinéize meridionâle]] cómme pàrte de provìnse de [[Provìnsa de Hainan|Hainan]] e [[Provìnsa de Guangdong|Guangdong]]. Ste rivendicaçioìn són controvèrse pe vîa da conplicæ [[Relaçioìn bilaterâli tra Cìnn-a e Taiwan|relaçioìn tra i doî pàizipàixi]], dæto che a RPC a conscìdera a polìtica de "[[Unn-a sôla Cìnn-a]]" un di seu prinçìppi diplomàtichi ciù inportànti.
 
A Cìnn-a a l'é coinvòlta ànche in âtre dìspute teritoriâli internaçionâli: da-i ànni '90, a Cìnn-a a l'é stæta pàrte de negoçiâti pe risòlve e dìspute 'nscî seu confìn, ànche con Ìndia e Bhutan; in ciù, ghe són dìspute multilaterâli pò-u posèsso de çèrtidùn îzoe picìnn-e 'nto Mâ cinéize òrientâle e meridionâle, cómme e [[Dìsputa de Îzoe Senkaku|Îzoe Senkaku]] e a [[Dìsputa da sécca de Scarborough|sécca de Scarborough]]. O 21 Màzzo 2014 [[Xi Jinping]], a 'na conferènsa a Shanghai, o s'é inpegnòu a risòlve e dìspute teritoriâli cinéizicinéixi in mòddo pacìfico.
 
====Status de superpoténsa emergénte====
Lìnia 192:
===Questioìn sociopolìtiche e dirìtti umâni===
[[File:港人燭光遊行至中聯辦悼念劉曉波 12.jpg|thumb|Màrcia 'n memöia de l'ativìsta cinéize [[Prémio Nobel pe-a pâxe 2010|Prémio Nobel pe-a pâxe]] [[Liu Xiaobo]], mòrto de càncou ò-u figæto 'nto 2017 méntre o l'êa in prexón]]
I ativìsti do [[Moviménto democràtico cinéize]] e çèrtidùn ménbri do Partîo comunìsta cinéize àn riconosciûo o bezéugno de rifórme sociâli e polìtiche: scibén che i contròlli econòmichi e sociâli se són molæ de tànto da-i ànni '70, a [[libertæ polìtica]] a l'é ancón asæ limitâ. A costituçión da RPC a l'aférma ch'i "dirìtti fondamentâli" di çitadìn inclùddan a [[libertæ de paròlla]], a [[libertæ de stànpa]], o [[dirìtto a 'n giùsto procèsso]], a [[libertæ de religión]], o [[vôto universâle]], e i [[dirìtti de propiêtæ]]; però, inta pràtica, nisciùnn-a de ste cöse garantìsce 'na vêa proteçión cóntra eventoâli persecuçioìn da pàrte do stâto. Scibén che gh'é 'n pö de tolerànsa rigoàrdo e crìtiche 'nscê polìtiche do govèrno e 'nsciô Partîo Comunìsta, gh'é l'abitùdine d'adêuviâ a censûa de òpinioìn polìtiche e de l'informaçión, spécce 'nta Ræ, pe evitâ l'açión de grùppo. Éntro o 2020, a Cìnn-a a l'à progetòu de fornî 'n pontézzo personâ de "Crédito sociâle" a tùtti i çitadìn, insciâ bâze do seu conportaménto: sto scistêma, ch'ò l'é 'n prêuva 'nte çèrtidùn çitæ cinéizicinéixi, o l'é conscideròu 'na fórma de [[Sorvegiànsa de màssa in Cìnn-a|sorvegiànsa de màssa]] con tecnologîa d'[[anàlixi de Big data]]. Into 2005, [[Repòrter Sénsa Frontêe]] o l'à mìsso a Cìnn-a ò-u 159° pòsto 'nsce 167 'nto seu Ìndice anoâle mondiâle da libertæ de stànpa, e ò-u 175° 'nsce 180 'nto 2014.
 
Quélli che mîgran da-a canpàgna a-a çitæ s'atrêuvan de spésso tratæ cómme çitadìn de série B dò-u [[Hukou|scistêma de registraçión de famìgge]] ''Hukou'', ch'o contròlla chi peu gödî di agiùtti statâli, ma 'n pö de tàsce rurâli són stæte ridûte ò abolîe da-i prìmmi ànni 2000, e ciù servìççi sociâli són stæti destinæ a-i abitànti de canpàgne.
 
Ànche çèrtidùn govèrni, agençîe de stànpa èstere, e [[Organizaçiòn non-governatîva|ONG]] crìtican regolarménte e polìtiche cinéizicinéixi 'nscî dirìtti civîli, con difûze violaçioìn di [[dirìtti civîli]], cómme inprexonaménto sénsa procèsso, [[Abòrto forsòu|abòrti forsæ]], confescioìn forsæ, [[tortûa]], limitaçioìn di dirìtti fondamentâli, e [[Pénn-a de mòrte 'nta Repùbrica popolâre cinéize|ûzo ecescîvo da pénn-a de mòrte]]. O govèrno o soprìmme e protèste e manifestaçioìn ch'o conscìdera potençiâli minàcce a-a "stabilitæ sociâle", cómme prezénpio e [[Protèsta de ciàssa Tiananmen|protèste de ciàssa Tiananmen into 1989]].
 
[[File:On the 20th anniversary of 8964 (1).jpg|thumb|left|Véggia a [[Hong Kong]], pò-u [[20° aniversâio de protèste de ciàssa Tiananmen do 1989|20° aniversâio]] de protèste de [[Protèsta de ciàssa Tiananmen|protèste de ciàssa Tiananmen]]]]
A l'inìçio, into 1992, o [[Falun Gong]] o l'êa insegnòu publicaménte; into 1999, quànde gh'êan ciù ò mêno 70 milioìn de praticànti, iniçiâva a [[persecuçiòn do Falun Gong]], con arèsti de màssa, detençioìn fêua da lézze, e se pàrla ascì de tortûe e amasaménti de detegnûi. O stâto cinéize o végne spésso acuzòu de represcioìn insce làrga scâ e violaçioìn di dirìtti umâni 'nto [[Tìbet]] e 'nto [[Xinjiang]], con violénte òperaçioìn de poliçîa e sopresción religiôza. Ò-u mêno 'n milión de ménbri da minorànsa [[Islàm in Cìnn-a|mosulmànn-a]] di [[oigûri]] o l'é stæto prexonê 'nte [[Cànpi de rieducaçiòn do Xinjiang|cànpi de prexonîa de màssa]], ciamæ "Céntri d'educaçión e alenaménto da vocaçión" e costroîi 'nte l'aministraçión do Segretâio Generâle [[Xi Jinping]], dónde se voéiva cangiâ o penscêo polìtico di prexonê, e seu identitæ, e-e seu credénse religiôze. Into Zenâ 2019, e Naçioìn Unîe àn domandòu de poéi intrâ diretaménte 'nti cànpi de prixonîa, dòppo ch'avéivan riçevûo "rapòrti credìbili" 'nsciô fæto che gh'êan 1,1 milioìn de prexonê tra oigûri, cazàchi, Hui e âtre minorànse étniche. O stâto o l'à ànche tentòu de controlâ o flùsso de informaçioìn inscê tenscioìn into Xinjiang, metténdo in prexón i ménbri de famìgge di giornalìsti foestê pe intimidîli.
 
O govèrno cinéize o rispónde a-e crìtiche enfatizàndo a créscita – rispètto a-i ànni '70 – do [[stàndard de vìtta]], de [[Alfabetizaçión|perçentoâli de alfabetizaçión]], e de l'[[aspetatîva de vìtta]], óltre a-i megioaménti 'nta secuéssa 'nsciô lòu e 'nti sfòrsi pe contegnî i dezàstri naturâli, cómme e contînoe pìnn-e do [[Sciùmme Azùrro]]. In pö de polìtichi cinéize se són diciaræ favorévolil a-a democratizaçión, méntre [[Conceçioìn cinéizicinéixi da democraçîa|âtri són ciù conservatôi]]. Són stæti fæti gréndi sfòrsi de rifórma: prezénpio, into Novénbre 2013, o govèrno o l'à anonçiòu 'n ciàn pe alascâ a polìtica do fìggio ùnico e abolî o progràmma de [[rieducaçión atravèrso o travàggio]], ch'o l'avéiva riçevûo tànte crìtiche, scibén che i grùppi pe-i dirìtti umâni fàn notâ che i cangiaménti de quést'ùrtimo són sorviatùtto de faciâ. Inti ànni 2000 e 'nti prìmmi ànni 2010, o govèrno cinéize o l'é stæto sénpre ciù tolerànte vèrso e ONG ch'òfran soluçioìn pràtiche e eficénti a-i problêmi sociâli, ma st'ativitæ a rèsta streitaménte regolamentâ. A scitoaçión rigoàrdo i dirìtti umâni a l'é pezoâ dòppo o 2012, quànde Xi Jinping o l'é divegnûo [[Segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize]].
 
[[File:Hong Kong anti-extradition bill protest (48108594957).jpg|thumb|[[Protèste de Hong Kong 2019-2020|Protèste a Hong Kong into 2019-2020]]]]
Segóndo 'na stìmma do [[Global Slavery Index]], into 2016 gh'êan ciù de 3,8 milioìn de persónn-e – o 0,25% da popolaçión – che vivéivan inte "condiçioìn de scciavitù modèrna", tramêzo i quæ gh'ên vìtime de tràfego d'êsei umâni, travàggio forsòu, maiézzi forsæ, travàggio minorîle, e travàggio forsòu inpòsto da-o stâto: tùtte ste cöse, fêua che l'ùrtima, són ilegâli. O scistêma statâle de travàggio forsòu o l'êa stæto formalmènte abolîo 'nto 2013, ma no l'é ciæo fìnn-a che pónto. O scistêma penâle cinéize o l'inclùdde fàbriche de travàggio forsòu, céntri de prexonîa, e cànpi de rieducaçión, tùtti insémme dîti ''[[Rifórma atravèrso o travàggio|Laogai]]''. I prexonê no són pagæ, e i familiâri àn da mandâghe palànche; chi se refûa de travagiâ végne picòu, de vòtte fìnn-a mòrte. Tànti di prexonê són discidénti polìtichi ò religiôzireligiôxi. [[Harry Wu]], ch'o l'êa stæto prexonê, o l'à filmòu d'arescôzo a scitoaçión 'nto ''Laogai'', e o l'é stæto acuzòu de ladronìsso de segrétti de stâto, e condanòu a 15 ànni de prexón, ma dòppo 66 giórni o l'é stæto trasferîo 'nti Stâti Unîi.
 
==Fòrse militâri==
[[File:Vostok-2018 military manoeuvres (2018-09-13) 51.jpg|thumb|Veìcoli corasæ con bandêe cinéizicinéixi, rùsce e móngole 'nte l'ezercitaçión militâre [[Vostok 2018]] 'nta Sibéria òrientâle]]
Con 2,3 milioìn de trùppe atîve, l'[[Ezèrcito Naçionâle de Liberaçión]] (ENL) o l'é atoalménte a ciù grànde fòrsa militàre do móndo, comandòu da-a [[Comisción militâre centrâle (Cìnn-a)|Comisción militâre centrâle]] (CMC). A fòrsa militâre de risèrva da Cìnn-a a l'é a segónda ciù grànde do móndo, dòppo quélla da [[Corea do Nord|Coréa do Nòrd]]. L'ENL o conscìste de [[Fòrsa de tæra de l'Ezèrcito Naçionâle de Liberaçión|Fòrse de tæra]], a [[Marìnn-a de l'Ezèrcito Naçionâle de Liberaçión|Marìnn-a]], e [[Fòrsa aérea de l'Ezèrcito Naçionâle de Liberaçión|Fòrse aéree]] e-e [[Fòrsa misilìstica de l'Ezèrcito Naçionâle de Liberaçión|Fòrse misilìstiche]]. Segóndo o govèrno cinéize, a spéiza militâre do pàize 'nto 2017 a l'êa de 151,5 miliàrdi de dòlari, a segónda ciù âta do móndo, ànche se o rapòrto spéize militâri/PIL o l'é sótta a mêdia mondiâle. Però, segóndo çèrtidùn aotoritæ – tramêzo e quæ o [[Institûo Internaçionâle de Riçèrca 'nsciâ Pâxe de Stocólma|SIPRI]] e l'[[Ofìçio do Segretâio da Diféiza di Stâti Unîi]] – a Cìnn-a a no diciâra i sò vêi livélli de spéiza militâre, che saiéivan mólto ciù âti de quélli ofiçiæ.
 
[[File:Aircraft Carrier Liaoning CV-16.jpg|left|thumb|[[Liaoning (pòrtaérei)|A pòrtaérei Liaoning]], a prìmma pòrtaérei da [[Fòrsa de superfìcce da Marìnn-a de l'Ezèrcito Naçionâle de Liberaçión]]]]
Séndo riconosciûo cómme 'n stâto con [[Àrma nucleâre|àrmi nucleâri]], a Cìnn-a a l'é consciderâ 'na grànde poténsa militâre regionâle, e 'na potençiâle superpoténsa militâre. Segóndo 'n rapòrto do 2013 do [[Dipartiménto da Diféiza di Stâti Unîi d'América|Dipartiménto da Diféiza di Stâti Unîi]], in Cìnn-a ghe saiéivan tra i 50 e i 75 [[Mìsile balìstico intercontinentâle|ICBM]], ciù 'n pö de [[Mìsile balìstico a cùrto ràggio|SRBM]]: rispètto a-i âtri quàttro ménbri permanénti do [[Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe]], a Cìnn-a gh'à capaçitæ de [[proieçión de fòrsa]] limitæ. Pe pónn-e remédio, a Cìnn-a a l'à avòu a sò prìmma pòrtaérei 'nto 2012, e gh'à 'n'inportànte flòtta de [[sotomarìn]], tramêzo i quæ ghe són [[Sotomarìn nucleâre|sotomarìn nucleâri]] e [[sotomarìn lansamìsili balìstichi|lansamìsili balìstichi]]. A Cìnn-a a l'à ànche stabilîo 'na ræ de relaçioìn militâri co-i pàizipàixi èsteri che s'atrêuvan lóngo i percórsi marìtimi ciù inportànti.
 
[[File:J-20 at Airshow China 2016.jpg|thumb|In aéreo da conbatiménto [[Velìvolo stealth|stealth]] [[Chengdu J-20]] da [[Fòrsa aérea de l'Ezèrcito naçionâle de Liberaçión|Fòrsa aérea de l'ENL]]]]
Inti ùrtimi decénni, a Cìnn-a a l'à fæto gréndi pàssi avànti 'nta modernizaçión de sò fòrse aéree, acatàndo aérei da conbatiménto rùsci cómme o [[Sukhoi Su-30]] e produxéndo i pròppi – cómme i [[Chengdu J-10]] e [[Chengdu J-20|J-20]], e i [[Shenyang J-11]], [[Shenyang J-15|J-15]], [[Shenyang J-16|J-16]] e [[Shenyang J-31|J-31]] –, e louàndo ò-u svilùppo de 'n [[Velìvolo stealth|aéreo stealth]] e de numerôzinumerôxi [[Ariomòbile a pilotàggio remöto|droìn da conbatiménto]]. L'avansaménto di armaménti de [[interdiçión aérea]] e [[Interdiçión marìtima|marìtima]] àn acresciûo a minàccia ségge da-a prospetîva do Giapón ségge da quélla di Stâti Unîi. A Cìnn-a a l'à modernizòu ànche e sò fòrse de tæra, rinpiasàndo i vêgi [[Cârarmòu da conbatiménto|cârarmæ]] de derivaçión [[Unión Soviética|soviética]] con mólte variànti do [[Type 99 (cârarmòu)|cârarmòu Type 99]], e svilupàndo i sò scistêmi de batàggia [[Comàndo e Contròllo|C3I]] e [[Comàndo e Contròllo|C4I]] pe megioâ e seu capaçitæ de [[Network-centric warfare|goæra digitâle]]. In ciù, o pàize o l'à svilupòu (ò òtegnûo) mólti avansæ scistêmi misilìstichi, tramêzo i quæ gh'én [[Tèst cinéize de mìsile anti-satèlite do 2007|mìsili anti-satèlite]], [[mìsili da croxêa]] e [[Mìsile balìstico intercontinentâle|ICBM]] nucleâri lansæ da sotomarìn. Segóndo i dæti de l'[[Institûo Internaçionâle de Riçèrca 'nsciâ Pâxe de Stocólma]], a Cìnn-a a l'é diventâ o tèrso ciù grànde esportatô d'àrmi do móndo tra o 2010 e o 2014 – co-in aoménto do 143% rispètto ò-u perîodo 2005–2009 –, e a l'é diventâ o segóndo, sorpasàndo a Rùscia, into 2020. Fonçionâi cinéizicinéixi àn anonçiòu 'n aoménto de spéize militâri fìnn-a 173 miliàrdi de dòlari 'nto 2018. Inte l'Agósto 2018, a Cìnn-a a l'à testòu o sò prìmmo [[xêuo ipersònico]]: l'Académia Cinéize de l'Airodinàmica Spaçiâle a l'à afermòu ch'a prêuva a l'à avûo sucèsso, co-o consegoiménto de 'na velocitæ de [[Nùmero de Mach|Mach]] 6 da pàrte do velìvolo Starry Sky-2, ch'o peu trasportâ mìsili nucleâri.
 
[[Categorîa:Cinn-a| ]]
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/wiki/Cinn-a"