Cinn-a: diferénse tra e verscioìn
Contegnûo scasòu Contegnûo azónto
Alargâ parçialménte a vôxe |
|||
Lìnia 39:
A Cìnn-a a l'é stæta a chìnn-a de unna de prìmme civilizaçioìn do móndo, nasciûa into fèrtile baçî do [[Sciùmme Giâno]], inta [[Cianûa da Cìnn-a do Nòrd]]. Pe miléni, a comensâ da-a quæxi lezendâia [[dinastîa Xia]] do XI sécolo a.C., o scistêma polìtico o l'é stæto bazòu in sce monarchîe ereditâie, ò [[Dinastîe da stöia cinéize|dinastîe]], tra tànti cangiaménti polìtici. Into III sécolo a.C., a [[Goære de unificaçión do stâto de Qin|dinastîa Qin a l'à unificòu a Cìnn-a]] pe-a prìmma vòtta, dàndo òrigine ò-u [[Dinastîa Qin|prìmmo inpêro cinéize]], méntre co-a sucesîva dinastîa di [[Dinastîa Han|Han]], ch'a l'é stæta ò-u potêre dò-u 206 a.C. ò-u 220 d.C., ghe són stæti ezénpi de tecnologîa asæ avansâ pe quéllo ténpo, cómme a fabricaçión da [[càrta]] e a [[bùscioa]], óltre a megioaménti 'nte l'agricoltûa e 'nta mêxìnn-a. Con l'invençión da [[pôvie pe sparâ]] e da [[stànpa a caràteri mòbili]] sótta e dinastîe di [[dinastîa Tang|Tang]] (618–907) e di [[dinastîa Song setentrionâle|Song setentrionâli]] (960–1127), són stæte conpletæ e [[quàttro gréndi invençioìn]]. A coltûa Tang a s'êa difûza pe l'Àzia, gràçie a-a nêua [[vîa da sæa]], ch'a portêa i comerciànti scìn a-a [[Mezopotàmia]] e ò-u [[Còrno d'Àfrica]]. Into 1912, co-a [[rivoluçión Xinhai]] che a scorîa a [[dinastîa Qing]] e fondâva a [[Repùbrica de Cìnn-a (1912-1949)|Repùbrica de Cìnn-a]], finîa o domìnio dinàstico. Inta II Goæra mondiâle, a Cìnn-a a l'é stæta devastâ da-i conflìtti intèrni, e dò-u [[Giappon|Giapón]], caxonàndo a [[goæra civîle cinéize]], a-a quæ a l'êa segoîa 'na divixón do teritöio, into 1949, co-o [[Partîo Comunìsta Cinéize]] de [[Mao Zedong]] ch'o fondâva a Repùbrica popolâre cinéize in sciô continente, méntre o govèrno naçionalìsta goidòu dò-u [[Kuomintang]] se retiâva inte l'îzoa de [[Taiwan]], dónde o l'à governòu scìn ò-u 1996, quànde o pàize o diventâva 'na democraçîa. A-a giornâ d’ancheu, o [[status polìtico de Taiwan]] o l'é inçèrto.
A Cìnn-a a l'é 'na [[repùbrica]] [[Socialìsmo|socialìsta]] [[Stâto unitâio|unitâia]] [[Monopartitìsmo|monopartìtica]], e a l'é un di pöchi [[Stâto socialìsta|stâti socialìsti]] existénti. Discidénti polìtici e grùppi pe-a diféiza di [[dirìtti umâni]] àn acuzòu o govèrno cinéize de mancànse into rispètto di dirìtti umâni, sopresción de minorànse étniche e religiôze, censûa e sorvegiànsa de màssa, e represción de protèste (cómme prezénpio [[Protèsta de ciàssa
Dò-u 1978, gràçie a l'introduçión de rifórme econòmiche, l'[[Economîa da Cìnn-a|economîa cinéize]] a l'é cresciûa a-a spedîa, con perçentoâli de créscita anoâle sénpre sórvia i 6 pónti. Segóndo a Bànca Mondiâle, o PIL da Cìnn-a o l'é cresciûo da 150.000.000.000$ (1978) a 12.240.000.000.000$ (2017), e – segóndo dæti ofiçiæ – amontâva a 90.000.000.000.000 de yuan (13.500.000.000.000$) into 2018. Dò-u 2010, a Cìnn-a a l'é a segónda economîa ciù grànde in sciâ bâze do PIL nominâle e, dò-u 2014, a ciù grànde do móndo a paritæ de potêre d'acquìsto. Dò-u 2019, a l'é o pàize co-o magiô nùmero de rìcchi inte tùtto o móndo. O pàize o l'é ànche o ciù grànde esportatô e o segóndo ciù grànde inportatô de mèrçi. A Cìnn-a a l'é riconosciûa cómme [[Stâti con àrmi nucleâri|stâto con àrmi nucleâri]], e o gh'à o ciù grànde ezèrcito permanénte, l'[[Ezèrcito Popolâre de Liberaçión]], e o segóndo magiô budget pe-a diféiza militâre. A RPC a l'é 'n ménbro permanénte do [[Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe]], e 'n atîvo partner globâle da [[Asociaçión de naçioìn do sùd-èst aziàtico|ASEAN]]. A Cìnn-a a l'é consciderâ 'na [[Superpoténse potençiâli|superpoténsa potençiâle]], sorviatùtto pe-a grandéssa da seu popolaçión, da seu economîa, e do seu ezèrcito.
Lìnia 92:
A [[segónda goæra scìno-giaponéize]] (1937–1945), into mêzo da II Goæra Mondiâle, a l'avéiva portòu a 'n'aleànsa téiza tra o Kuomintang e l'EPL. E fòrse giaponéizi avéivan comìsso tànti [[Crìmini de goæra giaponéizi|crìmini de goæra]], e ciù ò méno 20 milioìn de civîli cinéizi êan mòrti (tra i 40.000 e i 300.000 civîli [[Masâcro de Nanchìn|êan stæti masacræ]] inta çittæ de Nanchìn inte l'òcupaçión giaponéize). Insémme a l'âtre træ poténse ([[Regno Unïo|Régno Unîo]], [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi d'América]] e [[Union Sovietica|Unión Soviética]]), a Cìnn-a a l'é stæta in di quàttro gréndi [[Aleæ da Segónda Goæra Mondiâle|aleæ da II Goæra Mondiale]]. Dòppo a réiza do Giapón into 1945, Taiwan, conpréize e îzoe [[Penghu]], êan tornæ sótta o contròllo cinéize. A Cìnn-a a l'avéiva vìnto, ma l'êa devastâ da-a goæra e sénsa palànche. E òstilitæ tra o Kuomintang e i comunìsti avéivan pöi finîo pe descadenâ 'n'âtra goæra civîle. Into 1947 o l'êa stæto introdûto 'n govèrno costituçionâle, ma aprêuvo a-i dizórdini, tànti di provediménti da [[Costituçión da Repùbrica de Cìnn-a|costituçión da Repùbrica]] no vegnîvan aplicæ inta Cìnna continentâle.
===Repùbrica popolâre (1949–ancheu)===
I gréndi conbatiménti da goæra civîle cinéize êan finîi into 1949, co-o partîo comunìsta ch'o controlâva quæxi tùtta a [[Cìnn-a continentâle]]; ò-u Kuomintang, ch'o se retiâva, restâvan sôlo Taiwan, [[Hainan]], e e îzoe d'in gîo. O 20 Seténbre 1949, o [[prescidénte do Partîo Comunìsta Cinéize]] [[Mao Zedong]], o l'avéiva proclamòu a fondaçión da Repùbrica popolâre cinéize co-in discórso a-a Prìmma seçión plenâia da conferénsa consultatîva polìtica do pòpolo cinéize. O 1° Òtôbre, inte 'na grànde celebraçión a [[ciàssa Tiananmen]], Mao o l'avéiva fæto 'na proclamaçión pùblica ò-u rastéllo Tiananmen, e quélla dæta a l'êa divegnûa o prìmma [[Giornâ naçionâle da Repùbrica popolâre cinéize|giornâ naçionâle]] do nêuvo pàize. Into 1950, l'Ezèrcito Popolâre de Liberaçión o l'avéiva conquistòu l'îzoa de Hainan, e s'êa anésso o Tìbet, ma e restànti fòrse do Kuomintang avéivan continoòu a rivoltâse 'nta Cìnn-a meridionâle pe tùtti i ànni '50.
O regìmme o consolidâva a seu popolaritæ tra i pizén con de rifórme di terén, che conprendéivan a condànna a mòrte de quæxi doî milioìn de propiêtâi teriêri, e a Cìnn-a a svilupâva 'n scistêma industriâle indipendénte e [[Àrmi de distruçión de màssa inta Repùbrica popolâre cinéize|àrmi nucleâri pròpie]], méntre a popolaçión aomentâva. A ògni mòddo, o [[Gràn sâto in avànti]] – in grànde progètto de rifórme idealìste – [[Grànde carestîa cinéize|o l'avéiva caxonòu tra i 15 e i 35 milioìn de mòrti]] tra o 1958 e o 1961, sorviatùtto pe fàmme. Into 1966, Mao e i seu inaogurâvan a [[Rivoluçión colturâle]], ch'a dâva inìçio a 'n decénio de acûze polìtiche e dizórdini sociâli, che saiéivan duæ fìnn'a-a mòrte de Mao into 1976. Into 1971, a RPC rinpiassâva a Repùbrica inte Naçioìn Unîe, e pigiâva o seu pòsto cómme ménbro permanénte do Conséggio de secuéssa.
Dòppo a mòrte de Mao, a [[Bànda di quàttro]] a l'êa stæta arestâ e acuzâ pe-i ecèssi da Rivoluçión colturâle, e into 1978 [[Deng Xiaoping]] o l'avéiva pigiòu o potêre, avàndo inportànti [[Rifórma econòmica cinéize|rifórme econòmiche]]: o partîo molâva o contròllo do govèrno in sciâ vìtta di çitadìn, e e [[Comùn popolâre|comùn]] vegnîvan ciàn cianìn desfæte. Quésto segnâva a tranxiçión da Cìnn-a da 'n'economîa cianificâ a 'n'economîa mésccia [[Economîa de mercòu socialìsta|sénpre ciù vixìnn-a a 'n mercòu avèrto]]. A violénta represción de [[Protèste de ciàssa Tiananmen do 1989|protèste di studénti in ciàssa Tiananmen into 1989]] a l'avéiva portòu a sançioìn cóntra o govèrno cinéize da pàrte de vàrri pàizi.
Inti anni '90, sótta l'aministraçión de [[Jiang Zemin]], [[Li Peng]] e [[Zhu Rongji]], a Cìnn-a a l'avéiva levòu da-a povertæ ciù ò méno 150 milioìn de pizén, e sostegnûo 'na créscita anoâle média do PIL de l'11,2%. Into 2001, o pàize o intrâva 'nte l'[[Òrganizaçión mondiâle do comèrcio]], e inti anni 2000 – sótta a goîda de [[Hu Jintao]] e [[Wen Jiabao]] – o mantegnîva o seu âto tàscio de créscita econòmica, scibén che sta créscita a l'avéiva avûo 'n grànde inpàtto 'nscê risórse e 'nsce l'anbiénte, e l'avéiva caxonòu dizórdine sociâle. I stàndard de vìtta àn continoòu a aomentâ a despêto da [[Grànde recesción|recesción di ùrtimi ànni 2000]], ma o contròllo polìtico o restâva stréito.
I preparatîvi pe 'n cangiaménto de goîda into 2012 êan segnæ da [[Incidénte Wang Lijun|dìspute tra façioìn e scàndali polìtichi]]. Into [[XVIII Congrèsso naçionâle do Partîo Comunìsta Cinéize]], Hu Jintao o l'é stæto rinpiasòu da [[Xi Jinping]] into ròllo de [[Segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize|segretâio generâle do Partîo Comunìsta]], sótta a goîda do quæ són stæti fæti gréndi sfòrsi pe riformâ l'economîa, ch'a risentîva de instabilitæ struturâli e créscita ralentâ. L'[[aministraçión Xi-Li]] a l'à anonçiòu ànche gréndi rifórme da [[polìtica do fìggio ùnico]] e do scistêma de prexoìn.
[[Categorîa:Cinn-a| ]]
| |||