Cinn-a: diferénse tra e verscioìn
Contegnûo scasòu Contegnûo azónto
Alargâ parçialménte a vôxe |
Alargâ parçialménte a vôxe |
||
Lìnia 37:
A '''Cìnn-a''' (中國, 中国, ''Zhōngguó'', leteralménte "Régno de mêzo"), oficialménte a '''Repùbrica Popolâre Cinéize''' (中華人民共和國, 中华人民共和国, ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó''), a l'é 'n stâto de l'[[Axia|Àzia]] òrientâle, con capitâle [[Pechin|Pechìn]]. A Cìnn-a a l'é o prìmmo pàize do móndo pe popolaçión, con ciù ò méno 1.428.000.000 abitànti (calcolæ segóndo 'na stìmma fæta into 2018), e a l'é o tèrso pàize do móndo pe estensción, con ciù ò méno 9.600.000 [[Chilometro quaddro|km²]]. O stâto o l'é governòu dò-u [[Partîo Comunìsta Cinéize]], e o l'ezèrcita giurisdiçión in sce 22 [[Provìnse da Cìnn-a|provìnse]], çìnque [[Regioìn aotònome da Cìnn-a|regioìn aotònome]], quàttro [[Monicipalitæ da Cìnn-a|monicipalitæ]] (Pechìn, [[Tianjin]], [[Shanghai]] e [[Chongqing]]), e le [[Regioìn aministratîve speciâli da Cìnn-a|regioìn aministratîve speciâli]] de [[Hong Kong]] e [[Macau]].
A Cìnn-a a l'é stæta a chìnn-a de unn-a de prìmme civilizaçioìn do móndo, nasciûa into fèrtile baçî do [[Sciùmme Giâno]], inta [[Cianûa da Cìnn-a do Nòrd]]. Pe miléni, a comensâ da-a quæxi lezendâia [[dinastîa Xia]] do XI sécolo a.C., o scistêma polìtico o l'é stæto bazòu in sce monarchîe ereditâie, ò [[Dinastîe da stöia cinéize|dinastîe]], tra tànti cangiaménti polìtici. Into III sécolo a.C., a [[Goære de unificaçión do stâto de Qin|dinastîa Qin a l'à unificòu a Cìnn-a]] pe-a prìmma vòtta, dàndo òrigine ò-u [[Dinastîa Qin|prìmmo inpêro cinéize]], méntre co-a sucesîva dinastîa di [[Dinastîa Han|Han]], ch'a l'é stæta ò-u potêre dò-u 206 a.C. ò-u 220 d.C., ghe són stæti ezénpi de tecnologîa asæ avansâ pe quéllo ténpo, cómme a fabricaçión da [[càrta]] e a [[bùscioa]], óltre a megioaménti 'nte l'agricoltûa e 'nta mêxìnn-a. Con l'invençión da [[pôvie pe sparâ]] e da [[stànpa a caràteri mòbili]] sótta e dinastîe di [[dinastîa Tang|Tang]] (618–907) e di [[dinastîa Song setentrionâle|Song setentrionâli]] (960–1127), són stæte conpletæ e [[quàttro gréndi invençioìn]]. A coltûa Tang a s'êa difûza pe l'Àzia, gràçie a-a nêua [[vîa da sæa]], ch'a portêa i comerciànti scìn a-a [[Mezopotàmia]] e ò-u [[Còrno d'Àfrica]]. Into 1912, co-a [[rivoluçión Xinhai]] che a scorîa a [[dinastîa Qing]] e fondâva a [[Repùbrica de
A Cìnn-a a l'é 'na [[repùbrica]] [[Socialìsmo|socialìsta]] [[Stâto unitâio|unitâia]] [[Monopartitìsmo|monopartìtica]], e a l'é un di pöchi [[Stâto socialìsta|stâti socialìsti]] existénti. Discidénti polìtici e grùppi pe-a diféiza di [[dirìtti umâni]] àn acuzòu o govèrno cinéize de mancànse into rispètto di dirìtti umâni, sopresción de minorànse étniche e religiôze, censûa e sorvegiànsa de màssa, e represción de protèste (cómme prezénpio [[Protèsta de ciàssa Tienanmen|into 1989]]). O govèrno cinéize o l'à diciaròu che o dirìtto a-a suscisténsa e ò-u [[svilùppo econòmico]] végnan prìmma di âtri tîpi de dirìtti umâni, e che o concètto di dirìtti umâni gh'aviéiva da consciderâ o livéllo econòmico de 'n pàize.
Lìnia 65:
O [[Perîodo di stâti conbatténti]] o l'êa finîo into 221 a.C., dòppo che o [[Qin (stâto)|stâto de Qin]] o l'avéiva conquistòu i âtri sêi régni, riunîo a Cìnn-a, e stabilîo 'n'[[outocraçîa]]. [[Qin Shi Huang]], rè de Qin, o s'êa proclamòu "Prìmmo inperatô" da dinastîa Qin, e o l'avéiva portòu avànti de rifórme [[Legalìsmo (filozofîa)|legalìste]] 'nte tùtta a Cìnn-a, prezénpio a standardizaçión forsâ di [[caràteri cinéizi]], de [[Unitæ de mezûa cinéizi|unitæ de mezûa]], da larghéssa de stràdde (òscîa de l'asciæ di càri), e da monæa. A seu dinastîa a l'êa batûo e [[Baiyue|tribù Yue]] inte [[Guangxi]], [[Guangdong]], e [[Vietnam]], ma a l'êa duâ sôlo chìnze ànni, e a l'êa chéita pöco dòppo a mòrte do Prìmmo inperatô, aprêuvo a-e tànte ribelioìn segoîte a-e seu dûe polìtiche outoritâie.
Dòppo 'na [[Dìsputa Chu-Han|goæra civîle]], inta quæ a libràia inperiâle a [[Xianyang]] a l'êa stæta bruxâ, a [[dinastîa Han]] a l'êa arivâ ò-u potêre, e a l'êa regnòu dò-u 206 a.C. ò-u 220 d.C., creàndo a l'intèrno do seu pòpolo 'n identitæ colturâle ancón aregordâ 'nto etnònimo di [[cinéizi Han]]. I Han avéivan alargòu asæ i confìn de l'inpêo, con canpàgne militâri 'nte l'[[Àzia centrâle]], inta [[Mongòllia]] e a [[
Dòppo a fìn da dinastîa Han, o gh'êa stæto 'n perîodo de conflìtto, ciamòu [[Tréi régni]] – e figûe principæ do quæ êan stæte pöi inmortalæ into ''[[Romànso di tréi régni]]'', un di [[Romànsi clàscichi cinéizi|Quàttro clàscichi]] da [[letiatûa cinéize]] – a-a fìn do quæ [[Cao Wei|Wei]] o l'êa stæto fîto sconfìtto da-a [[dinastîa Jin]], che pöi a l'êa chéita pe-a [[Goæra di éutto prìnçipi|goæra civîle]] nasciûa pe l' de in inperatô [[Hui (inperatô Jin)|con dizabilitæ do svilùppo]]. I [[Çìnque bàrbari]] avéivan invâzo e governòu a Cìnn-a setentrionâle, into perîodo ciamòu [[Sézze régni]]. I [[Xianbei]] l'êan pöi unificâ come [[Wei do nòrd]], con l'inperatôe [[Xiaowen]] ch'o l'avéiva abolîo a polìtica de apartheid de prìmma e inpòsto 'na dràstica "scinizaçión" di seu sùditi, integràndoli 'nta coltûa cinéize. Into sùd, o generâle [[Inperatô Wu de Song|Liu Yu]] s'êa aseguâto che i Jin avésan renonçiòu ò-u tröno in favô da [[Dinastîa Liu Song|Liu Song]]. I vàrri sucesôi de sti stâti êan ciamæ [[dinastîe do Nòrd e do Sùd]], e e doæ zöne êan pöi stæte riunîe da-i [[Dinastîa Sui|Sui]] into 581, i quæ avéivan portòu avànti rifóme de l'agricoltûa, de l'economîa, e do scistêma di [[ezàmmi inperiâli]], costroîo o [[Gràn Canâ (Cìnn-a)|Gràn Canâ]], e patrocinòu o [[Buddiximo|budìsmo]]. Liâtri ascì êan fîto chéiti, aprêuvo a-i dizórdini che s'êan difûzi dòppo o bàndo da lêva pe-i travàggi pùblici e o faliménto de [[Goæra Goguryeo–Sui|'na goæra]] inta [[Goguryeo|
Sótta e sucesîve dinastîe di [[Dinastîa Tang|Tang]] e di [[Dinastîa Song|Song]], a l'êa prinçipiâ 'n'etæ d'öo pe l'economîa, a tecnologîa e a coltûa da Cìnn-a. L'inpêro di Tang o l'avéiva repigiòu o contròllo de [[regioìn òcindentâli]] e da [[via da sæa]], e trasformòu a capitâle [[Chang'an]] inte 'n céntro urbâno cosmopolîta, ma o l'êa stæto, a ògni mòddo, devastòu e indebolîo da-a [[ribelión de An Lushan]] do VIII sécolo, e o l'êa deruòu do tùtto into 907, co-i governatôi militâri locâli che diventâvan ingovernàbili. Co-i Song a tendénsa separatìsta a l'êa finîa, e o s'êa creòu 'n equilìbrio de potêri tra a dinastîa e i [[Dinastîa Liao|Liao do Kitai]]. I Song êan stæti o prìmmo govèrno do móndo a fâ circolâ monæa de càrta, e a prìmma entitæ polìtica a dotâse de 'na marìnn-a militâre permanénte, ch'a l'êa suportâ da 'n'indùstria navâle bén svilupâ, e da-i comèrci marìtimi.
Tra o X e l'XI sécolo, sorviatùtto aprêuvo a-a difuxón da coltivaçión do rîzo, e a sovraproduçión de çìbbo, a popolaçión da Cìnn-a a l'êa radogiâ fìn a arivâ ciù ò méno a 100 milioìn de persónn-e. Co-a dinastîa Song a gh'êa stæta ànche 'na [[Neoconfucianéximo|riscovèrta do Confucianéximo]], e 'na fioritûa da filozofîa e de àrti, con nêuvi livélli de maturitæ e conplessitæ inta [[pitûa di paizàggi]] e inta lavoraçión da [[porçelànn-a]]. A ògni mòddo, a dinastîa [[jurchen]] di [[Dinastîa Jin (1115–1234)|Jin]] a s'êa acòrta da deboléssa militâre de l'ezèrcito Song, e into 1127, inte [[goære Jin-Song]], l'[[inperatô Huizong de Song]] o l'êa stæto caturòu, e a capitâle [[Bianjing]] conquistâ. I Song restæ s'êan retiæ 'nta
Into XIII sécolo, i móngoli [[Invaxón móngola da Cìnn-a|avéivan conquistòu a Cìnn-a]] – co-o càppo di [[móngoli]], [[Kublai Khan]], che 'nto 1271 o l'avéiva proclamòu a [[dinastîa Yuan]] – e scancelòu i ùrtimi rèsti da dinastîa Song. Prìmma de l'invaxón móngola, a popolaçión da Cìnn-a di Song a l'êa de 120 milioìn de çitadìn, e ò-u ténpo do censiménto do 1300 a s'êa ridûta a 60 milioìn. Into 1368, in pizàn ciamòu Zhu Yuanzhang o l'êa scorîo i Yuan e fondòu a [[dinastîa Ming]], pigiàndo o nómme inperiâle de [[Hongwu]]. Sótta i Ming a gh'êa stæta 'n'âtra etæ d'öo pe-a Cìnn-a, ch'a l'êa svilupòu unn-a de marìnn-e militâri ciù fòrti do móndo, e 'n'economîa prosperôza, óltre ò-u svilùppo de àrti e da coltûa. Inte sto perîodo, l'amiràlio [[Zheng He]] o l'avéiva conpîo i [[Viâgi do tezöo da dinastîa Ming|viâgi do tezöo di Ming]] inte l'[[òcéano Indiàn]], arivàndo fin a l'[[Àfrica òrientâle]].
Inti prìmmi ànni da dinastîa Ming, a capitâle da Cìnn-a a l'êa stæta spostâ da [[Nanjing]] a [[Pechin|Beijing]]. Co-a nàscita do capitalìsmo, filòzofi cómme [[Wang Yangming]] avéivan criticòu o neoconfucianéximo, anpliàndolo con concètti de [[individoalìsmo]] e egoaliànsa de [[quàttro òcupaçioìn]]. A clàsse di [[Fonçionâio-leteròu|fonçionâi-leteroéi]] a l'êa divegnûa 'na fòrsa de sostêgno de l'indùstria e do comèrcio inti moviménti de boicotàggio de tàsce, i quæ, insémme a-e carestîe e a-a diféiza da l'[[Invaxoìn giaponéizi da
Into 1644, Beijing a l'êa stæta conquistâ da 'na coaliçión de fòrse de pizén ribèlli goidæ da [[Li Zicheng]], e l'inperatôre [[Chongzhen]] o s'êa soîcidòu. A dinastîa manciù di [[Dinastîa Qing|Qing]], aleâ co-o generâle Ming [[Wu Sangui]], a l'avéiva scorîo a [[dinastîa Shun]] fondâ da Li, e pigiòu o contròllo de Beijing, ch'a l'êa pöi diventâ a nêuva capitâle da dinastîa Qing.
===Perîodo tardoinperiâle===
A dinastîa Qing, duâ dò-u 1644 ò-u 1912, a l'é stæta l'ùrtima dinastîa inperiâle da Cìnn-a. A seu conquìsta do stâto Ming a l'êa costâ 25 milioìn de mòrti, e l'economîa do pàize a l'êa pegiorâ tànto. Dòppo a fìn di [[Ming meridionâli]], co-a conquìsta do [[khanâto di zùngari]], a [[Mongòllia]], o [[Tibet|Tìbet]] e o [[Xinjiang]] êan diventæ pàrte de l'inpêro. L'outocraçîa centralizâ a l'êa stæta rinforsâ pe reprìmme i òpoxitôi di Qing, con polìtiche de rilàncio de l'agricoltûa e limitaçión do comèrcio, co l'''[[Haijin]]'' (“interdiçión marìtima”), e co-o contròllo ideològico, raprezentòu da l'[[inquixiçión leterâia]]. Tùtto quésto o l'avéiva caxonòu stagnaçión sociâle e econòmica. A-a meitæ do XIX sécolo, l'inperialìsmo òcindentâle o l'avéiva descadenòu e [[goære de l'òpio]], conbatûe cóntra a Gràn Bretàgna e a Frànsa, aprêuvo a-e quæ – co-o [[tratâto de Nanchìn]] do 1842, o prìmmmo di coscì dîti "[[Tratâti inegoâli]]" – a Cìnn-a a l'êa stæta costréita a pagâ 'n'indenizaçión, arvî di pòrti, permétte l'[[estrateritorialitæ]] pe-i foestêi, e cêde [[Hong Kong]] a-i britànichi. Dòppo a [[prìmma goæra scìno-giaponéize]] (1894–95), a Cìnn-a a l'avéiva pèrso infloénsa in sciâ [[Coréa|penîzoa coreànn-a]], e cedûo Taiwan ò-u [[Giappon|Giapón]].
Ànche sótta a dinastîa Qing êan nasciûi dizòrdini intèrni, e gh'êan stæte dêxénn-e de milioìn de mòrti, spécce 'nta [[ribelión do Löto Giànco]] (1794–1804), inta (falîa) [[rivòlta di Taiping]] (1850–1864) che a l'avéiva fæto o trèsto 'nta Cìnn-a meridionâle, e 'nta [[rivòlta di Dunghén]] (1862–77) into nòrd-èst. O sucèsso iniçiâle do [[Moviménto de outo-rinforsaménto]] inti anni '60 do XIX sécolo o l'êa pöi stæto ridimenscionòu da 'na série de batòste militâri inti ànni '80 e '90.
Into XIX sécolo, a l'êa prinçipiâ a grànde [[Emigraçión cinéize|diàspora cinéize]], e e pèrdie caxonæ da l'emigraçión s'azonzéivan a quélle caozæ da-i conflìtti e da-e catàstrofi, cómme prezénpio a [[carestîa inta Cìnn-a setentrionâle do 1876–79]], inta quæ gh'êan stæti tra i 9 e i 13 milioìn de mòrti. Into 1898, l'inperatôre [[Guangxu]] o l'avéiva preparòu 'n [[Rifórma di çénto giórni|ciàn de rifórme]] pe dâ inìçio a 'na [[monarchîa costituçionâle]], ma sti cén êan stæti aroînæ da l'inperatrîce [[Dowager Cixi]]. Ànche a desfortunâ [[ribelión di Bòcser]] cóntra i foestêi, inti ànni 1899–1901, a l'avéiva indebolîo ancón de ciù a dinastîa. Scibèn che Cixi patrocinâva 'n progràmma de rifórme, a [[rivoluçión Xinhai]] di ànni 1911–1912 a l'avéiva pöi mìsso fìn a-a dinastîa Qing, fondàndo a [[Repùbrica de Cìnn-a (1912-1949)|Repùbrica de Cìnn-a]].
[[Categorîa:Cinn-a| ]]
| |||