Liguri Antighi: diferénse tra e verscioìn
Contegnûo scasòu Contegnûo azónto
m co-o contribûto do Rico Carlini |
m O azonto in testo do Rico Carlini |
||
Lìnia 1:
{{Grafîa ofiçiâ}}
[[File:Gallia Cisalpina-fr.svg|thumb|350px|I
== Preistöia e prìmmi insediaménti ==
I '''Antighi Liguri''' son stæti a popolaçión originâia da [[Liguria]]. A prêuva són i rèsti di òmmi atrovæ inte gròtte de Toiàn, de Finâ, de Vintimìggia. Primma de l'etæ de [[Rumma]], e popolaçioìn lìguri êan divîze in naçioìn, e no ghe n'êa sôlo in sciâ Ligùria, ma se trovâvan anche in squæxi tùtto o [[Piemonte]], a [[Svissëa]] meridionale de anchêu, a Provensa françèize, inte l'Oltrepò Paveise e a Provinsa de [[Piaçensa]]. Inte quest'àrea gh'é ancón tanti nommi de pàixi de örìgine lìgure.
I Lìguri no êan 'na razza europêa; quande in Italia son arivæ i Indeuropei, pâ che i Lìguri ghe fîsan za; i archeòloghi dixan ch'o l'êa 'n pòpolo pre-indeuropeo ò anario (comme i [[Baschi]]). E donca gh’êa di Lìguri tra l’Arno e i Pirenei, inte valàdde do Pò e do Ròdano, arivando scìnn-a-e Preàrpi.
I Lìguri parlâvan a [[Lengua ligure antiga|léngoa antîga lìgure]], che a no l'êa scrîta, e coscì a l'é anæta persa;
E testimoniànse da prezénsa de l’òmmo in Ligùria són da çercâ scìnn-a da-a preistöia. Vixìn a-o pòrto de Nìssa, inta Tæra Amâ, l’é stæto trovòu de tràcce de ciù antîghe cabànn-e costroîe da cacioéi nòmadi, quæxi 300.000 ànni fa. A prìmma stratigrafîa a l’à mostròu despægi perîodi insediatîvi, con rèsti de cabànn-e òvali co-o fȇugo into mȇzo, riseu scavisæ, rascìn e béstie caturæ quæ pòrchi sarvæghi, tartarûghe, rinocerónti de Merk, liofànti meridionâli, beu sarvæghi e öxélli. Vixìn a Lȇua l’é stæto trovòu tràcce de l’òmmo de Neanderthal. Inte gròtte de Toiàn són vixìbili ségni che quélli pòsti ȇan frequentæ a-a fìn do Paleolìtico Supeiô. Inta gròtta di Brìcchi Rósci de Vintimìggia l’é stæto trovòu di rèsti ch’aregòrdan l’Òmmo do Cro-Magnon. A Finâ (Ænn-e Àrbe) se trȇuvan testimoniànse do Neolìtico con di diségni che se pȇuan datâ fra i 20.000 e i 18.700 ànni fa e inte gròtte lóngo o torénte Penavàira, inta valàdda co-o mæximo nómme into teritöio igàono, l’é stæto trovòu rèsti de òmmi de 7.000 anni primma de Crìsto.
A partî da-o segóndo milénio prìmma de Crìsto (Neolìtico) se gh’àn notìçie da prezénsa di lìguri in sce ’n teritöio asæ grànde ch’o corispónde ciù o mȇno a tùtta l’Itàlia setentrionâle.
A ògni mòddo se pénsa che i antîghi lìguri se són scistemæ in sciâ costȇa mediterània da-o Ròdano a l’Àrno (coscì o scrîve o Polìbio), arivàndo co-a sò prezénsa scìn’a-a costȇa mediterània spagnòlla a ponénte e a-o Tévere vèrso sùd-èst e colonizàndo e îzoe da Còrscica, da Sardégna e da Sicìlia. A poéiva ȇse ’na popolaçión de quæxi 200.000 persónn-e, spartîe inte vàrie tribù. De lô ne rèstan numerôxi repèrti de tæra chéutta. De manimàn e migraçioìn di Cèlti<ref>[[Giacomo Devoto]], ''Gli antichi italici'', Firenze, Vallecchi, 1931, attribuiva ancora l'indoeuropeizzazione dei liguri ai [[Leponzi]]</ref> (che parlâvan o leponzio ò lepontico) e e colonizaçioìn di Fenìcci, di Grȇghi e di Cartaginéixi, àn pigiòu o pòsto di Lìguri a partî da-o IV sécolo prìmma de Crìsto.
== I Lìguri inte testimoniànse di aotoî antîghi ==
I Lìguri êan génte di monti. Mangiâvan sorviatùtto servaginn-a, formaggio e læte. Gh'ean quei che de lòu êan merçenari e anavan a fa' a guæra pe' âtri pàixi (Cartagine o [[Impè Roman|Romma]]). Quei che vivevan vixìn a-o mâ êan pescoéi e mainæ, e navegavan, anche a-o largo, sénpre con barche piccinn-e. O Diodòro Sìculo (stòrico grêgo, 80–20 prìmma de Crìsto) o scriveiva in grêgo:
''"I Lìguri stàn inte ’na tæra sarvæga e a sò vìtta a l’é dûa e descòmoda tra fadîghe e o contìnoo travagiâ p’agiutâse l’un con l’âtro. L’ezerciçio fìxico e a sobriêtæ do mangiâ fàn sci che i sò còrpi ségian stìggi ma into mæximo ténpo robùsti. Gh’àn in mòddo de fâ rùstego e no àman ni o sgoàsso ni e comoditæ. E dònne són fòrti e forzelûe cómme i òmmi; i òmmi són cómme e béstie sarvæghe e, inte ’n conbatiménto, ghe veu tréi Gàlli pe fâ ‘n Lìgure. Inte tùtte e ativitæ rischiôze són capâçi e ardimentôxi. Vàn pò-u mâ scìnn-a-e costêe de l’Àfrica e sfìdan con coràggio tùtti i perìcoli."''
I Lìguri són nominæ pe-a prìmma vòtta inte ’n tòcco do Ezìodo riportòu da-o Strabón<ref>[[Strabone]], ''[[Geografia (Strabone)|Geografia]]'', 7.3.7 ([http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/7C*.html testo on-line] sul sito Lacus Curtius in traduzione inglese di H.L. Jones, pubblicata nella Loeb Classical Library, Harvard University Press in 8 volumi, 1917-1932 [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/home.html]; [http://www.mediterranees.net/geographie/strabon/VII-3.html testo on-line] sul sito Mediterranees.net in traduzione francese di Amédée Tardieu, pubblicata da Hachette a Parigi nel 1867 [http://www.mediterranees.net/geographie/strabon/index.html])</ref> inte “La Geografia VII 3.7”, cómme i ciù antîghi abitànte de l’Òcidénte: “Etìopi, Lìguri e Sciîti alevatoî de cavàlli”. Âtri aotoî (Dîodöo Sìcolo, Virgìlio, Lìvio, Cicerón) scrîvan cómme i Lìguri ancón into II sécolo primma de Crìsto vivéivan inte de condiçioìn primitîve e ne dàn l’inmàgine de ’n pòpolo sarvægo, fȇo, i quæ goeriȇri fàn poîa sólo co-o fâse védde. Ma into mæximo ténpo vȇgne sotoliniòu a qualitæ de solidarietæ e d’ònestæ de ’na popolaçión contadìnn-a e de pastoî no ancón spartîa in “clàsse” e inta quæ e dònne afróntan e mæxime fadîghe di òmmi inte ’na tæra definîa pìnn-a de prîe, stérile, crûa e covèrta de èrboi da tiâ zu. No tùtti i aotoî antîghi dàn di giudìççi poxitîvi, prezénpio o Màrco Pòrcio Catón o defìsce i Lìguri ignorànti e böxàrdi, in pòpolo ch’o l’à pèrso a memöia de sò òrìgini. Tùtti sti eleménti chi ne fàn capî cómme i Lìguri, pòpolo asæ antîgo spantegæ in ténpi lontàn inte ’na grànde pàrte do Mediterànio de Ponénte, són stæti sotomìssi, no sénsa dificoltæ, da-i Români, cóntra i quæ a mancànsa de ’na coltûa, de tradiçioìn, de ’n’identitæ, de ’n’unitæ polìtica e de ’na clàsse de nòbili co-o potȇre de decìdde, són stæte a raxón de ’na deboléssa chò-u caraterìstico e fòrte tenperaménto o no l’é bastòu a sarvâli.
[[File:Regio IX Liguria.jpg|thumb|350px|A Ligùria a-i ténpi di romèn
== Pòpoli Lìguri. ==
E naçioìn
* Apuani - inta Provinsa de [[Spesa]] e inta
* Tigulli - inta Rivêa de Levante
* Genuati - a [[Zêna]], dovve òua gh'é o Çentro Stòrego
| |||