Zena çitæ da Madonna

Zêna, scin da-o sécolo XII, a l'à avûo 'n fòrte ligàmme co-a Moæ do Segnô pe vîa de l'intercesción de Sàn Benardìn inta goæra con Pîza e coscì a l'é diventâ unn-a de prìmme çitæ a êse divöta a-a Madonna. O cùlto pi-â Moæ do Segnô o l'à segnòu a vìtta da Repùblica: o pòpolo o l'à de spèsso invocòu e atriboîo a sarvéssa da çitæ, inti moménti ciù difìçili, a l'intervénto da Moæ pe definiçión... quélla Moæ a-a quæ se rivòlzan i mainæ quànde són in perìcolo.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

E quésta divoçión a l'é provâ da-e gêxe çitadìnn-e dedicæ a-a Màia Vèrgine. Fémmo òua in gîo pi-â çitæ pe scrovîle.

Zêna, çitæ da Màia Santìscima. Coscì gh'é scrîto in sciô pêdestàllo da stàtoa che gh'é in sciô Meu Giâno, pasàggio òbligòu da-o mâ pe intrâ inta çitæ. A l'é stæta mìssa li da-o Cardinâle Càrlo Dalmàçio Minoêti into 1937, inte l'aniversâio da proclamaçión da Màia Vèrgine Regìnn-a de Zêna de tréi sécoli prìmma.

A divoçión pi-â Madònna a gh'à réixe antîghe, ma o prìmma àtto ofiçiâle pi-â proclamaçión da Màia Regìnn-a o l'é stæto fæto da-o Dûxe Òtaviàn Fregôzo, elètto into 1513, ch'o l'à vosciûo cangiâ in scê faciâte di palàççi zenéixi e inségne di domìnni foestê con quélle de l'inmàgine da Madònn-a.

Poæ Zacàia da Salùsso, inta pùblica interpelànsa a-i Serenìscimi Colêgi da Repùblica Zenéize, into 1636 o scrivéiva: «Sott'a-o govèrno da Regìnn-a do Çê e da Tæra... mâi ciù acapitiâ de desgràçie, ni òféize, ni minàcce de qualónque prìnçipe terén...». E, a-i 25 de Màrso do 1637, into giórno da fèsta de l'Anonciaçión, o Cardinâle Giandoménego Spìnoa o l'à proclamòu soleneménte a Màia Regìnn-a de Zêna e o l'à decîzo chò-u mòtto Et rege eos, pigiòu da-o lìbbro di Sàlmi (29,9), o dovéisa êse incîzo in sce tùtte e pòrte da çitæ, in scî confaloìn da Repùblica e in scî nêuvi scûi d'öo coniæ pe l'òcaxón. Dötréi ànni dòppo, a Repùblica de Zêna a l'à dæto incàrego a-o Doménego Fiaxélla de fâ 'na stàtoa da métte in sce l'artâ magiô da Catedrâle, pe métila a-o pòsto de quélla de légno do Gianbatìsta Biscioìn, ancheu conservâ inta gêxa de Sàn Michê do Fiorìn. Into 1652 o Gianbertomê Giànco o l'à fûzo a stàtoa in brónzo che dòppo a l'é stæa mìssa in sciô prìmmo artâ da Çitæ, che pe l'òcaxón o l'é diventòu 'n tröno. A Màia asetâ co-o Banbìn in bràsso, a têgne in màn o scéttro intànto che i àngei l'incorónn-an; in sciô mantéllo, in bàsso, gh'é a çitæ vìsta da l'èrto. O Gexù o ghe da o cartìggio co-a scrîta Et rege eos e o métte inte sò màn i çitadìn che divéntan sò liberi servitoî p'avéi açetòu pe amô de'êse sò sùditi.. O Gexù o l'ûfre a ògnidùn sò Moæ cómme struménto privilegiòu p'agoantâ a sarvèssa e dónca a vìtta etèrna. L'agiùtto da Madònna o saiâ çercòu âtre vòtte inta stöia modèrna da çitæ: into 1937, co-o Cardinâle Càrlo Dalmàçio Minoêti, into fæto contòu sórvia, into 1952 co-o Cardinâle Giöxèppe Scîri pe festezâ o tèrso çentenâio da pösa da stàtoa in sce l'artâ, pe pöi arivâ a-o 1990 quànde o Pàppa Gioâne Pòulo I co-o Cardinâle Gioâne Canèstri àn tórna mìsso Zêna sott'a-a proteçión da Madònna.

Stöia modìfica

A prìmma gêxa de Zêna dedicâ a-a Vèrgine Màia a l'é a Baxìlica de Sànta Màia de Vìgne, into cheu do céntro stòrico. Tiâ sciù into sécolo VI inte 'n pòsto coltivòu a vìgne, a l'é stæta trasformâ inte 'n cazamènto romànico into sécolo XII e òrganizâ in Colegiâta con Capìtolo di Canònichi, che stâvan into ciòstro dâ-arénte, testimoniànsa, insémme a-o canpanìn, da costruçión medievâle. Into sécolo XVI a gêxa a l'é stæta adatâ a-e nêuve ezigénse da liturgîa: o ténpio romànco o l'é stæto demolîo e in pàrte ingrandîo co-a grandiôza baxìlica a træ navâte, inrichîa da de artæ laterâli e 'n grandiôzo presbitêio, dónde ghé stæta mìsso l'artâ de màrmo do Giàcomo Tögno Ponsonélli, in sce diségno do Pierre Puget (1730), L'artâ de l'àbside da navâta in sciâ drîta o consèrva a stàtoa de màrmo da Madònna de Vìgne, òpera do Tomâxo e Gioâne Orsolìn, venerâ scin da-o 1616. A capélla a l'é diventâ 'n vêo santoâio da çitæ, pòsto dónde l'é stæto mìssa ascì l'inmàgine do Trexénto da Madònna co-o Banbìn do Tadêo do Bàrtolo, trovâ into 1603 cómme aregòrdo de l'antîgo cùlto dedicòu a-a Màia

In sce l'artâ do Dòmmo de Sàn Loénso gh'é a stàtoa da Madònna Regìnn-a, ma a prìmma gêxa da Diòcexi a consèrva âtre inportànti testimoniànse pi-â veneraçión a-a Vèrgine. Inta capélla in çìmma da navâta mancìnn-a, a famìggia Lercæ, ch'a gh'àiva o patronâto da gêxa, a l'à dæto a-o Lùcco Cangiâxo e a-o Gianbatìsta Castèllo, dîto o Bergamàsco, l'incàrego de decorâ e miâge e-e sofîte (1564-1567) con scêne pigiæ da-a vìtta terénn-a da Màia ("Nàscita do Gexù", "Adoraçión di Remàggi" do Lùcco Cangiâxo), in scê grénde miâge in èrto o Lùcco Cangiâxo o gh'à pituòu o "Maiézzo da Vèrgine" e a "Prezentaçión a-o Ténpio", e in sciâ cónca de l'àbside e in sciâ sofîta són rafiguæ "L'Asonçión da Màia" e a "A Glòria in çê", afréschi do Bergamàsco. Inta capélla in fàccia, in çìmma a-a navâta in sciâ drîta gh'é l'icónn-a da Vèrgine da Salûte, ch'a ne vén da-o vixìn convénto de Sàn Defendénte, pi-â grànde divoçión che l'inmàgine a l'àiva avûo. A raprezénta a Madònna Odigìtria (quélla ch'a móstra a stràdda pò-u Segnô), unn-a de ciù antîghe e veneræ inmàgini da Madònna co-o Banbìn in bràsso.

Dâ-arénte a-o Meu, into cheu da çitæ prìmma do medioêvo, in sciâ chìnn-a da colìnn-a do Castéllo, gh'é a Gêxa de Sànta Màia de Castéllo, costroîa da l'Aripèrto into 658, in scê rovìnn-e, segóndo a tradiçión, de 'n ténpio longobàrdo. Into sécolo XII a gêxa a l'é stæta trasformâ da grùppi de architétti, inte 'n cazaménto a træ navâte con covertûa a capriâ, transétto e canpanìn. Into 1442, o pàppa Eogénio IV o da a gêxa ai Domenichén riformæ, che ingradìscian a strutûa e a trasfórman inte 'n inportànte céntro colturâle: testimoniànsa de quésto flòrido perîodo a l'é a costruçión do prìmmo ciòstro (1453-1462) co-e scoltûe sórvia o portón e a decoraçión co-i afrèschi da sofîta da lögia e de miâge, dónde rèsta a testimoniànsa de l'Anonciaçión do Giùsto de Ravensburg (1451).

Inta zöna da pòrta de Sànta Fêde, gh'é dôe inportànti gêxe dedicæ a-a Vèrgine: A Nonçiâ do Vastâto e Nòstra Scignôa do Càrmo e Sànta Gnéize, tùtte dôe dæte in afidaménto in época medievâle a órdini religióxi. A Nonçiâ, antigaménte dedicâ a Sàn Françésco, aministrâ da-i Françeschén Òservànti, a consèrva o ciù inportànte cîclo de pitûe dedicæ a-a Màia Vérgine e Moæ do Segnô. I afréschi de sofîte e da cópola, da-e màn di ciù inportànti artìsti zenéixi do sécolo XVII (Gioâne e Gianbatìsta Castèllo, Giùlio Bénso, Gioâchìn Axòu) ezàltan a stöia da Vèrgine da-o moménto do sò concepiménto a-a sò asonçión in çê.

A Gêxa do Càrmo, ch'a l'incòrpora l'antîga gêxa de Sànta Gnéize (1192), a l'é stæta dæta a-e cûe di Carmelitén che l'àn fæta decorâ e l'àn conservâ scinn-a-o 1797. Inte l'àbside ciànna da gêxa l'é stæto trovòu 'n inportànte afrésco atriboîo a-o Manfredìn da Pistöia, aliêvo do Cimabue, ch'o raprezénta in grénde propoçioìn, l'Anonciaçión tra l'Elîa profêta, fondatô de l'Órdine, e âtri Sànti protetoî de l'Órdine di Carmelitén. A pàrte da Vèrgine inta stöia da çitæ a l'é ascì aregordâ inta pitûa do Doménego Piöla, A Vèrgine con Sàn Scimón Stòck, fæta cómme ecs-Vôto pi-â pèsta do 1656.

In sciâ colìnn-a de Caignàn gh'é a Baxìlica de Sànta Màia Asónta de Caignàn comiscionâ da-a famìggia Sàoli a-o Giàn Galeàsso Alésci, a Zêna pe âtri inportànti cantê [presbitêio e cópola do Dòmmo, Pòrta Çiberîa, i palàççi da Stràdda Nêuva (ancheu Stràdda de Garibàldi)]. O cazaménto a ciànta centrâle o l'é dedicòu a-a Vèrgine Asónta cómme testimònia a gròssa stàtoa mìssa in sciô portâ, òpera do Françésco Gioâne Baràtta, pensâ p'êse mìssa in sciô grandiôzo artâ chò-u Pierre Puget o l'àiva disegnòu p'êse mìsso a-o céntro da baxìlica, sott'a-a grànde cópola a imitaçión do progètto de Sàn Pê a Rómma. Óltre a-e quàttro stàtoe mìsse inti nìcci di pilàstri, a Baxìlica a consèrva de téie do Doménego Piöla, do Lùcco Cangiâxo, do Guercino e do Procaccini.

A prìmma gêxa a-o móndo dedicâ a l'Inmacolâ Conceçión, dòppo a proclamaçión do dògma da pàrte do Pàppa Pîo IX (1854) a l'é stæta a grànde baxìlica de Stràdda de Asaròtti, costroîa da-o 1856 in sce 'n progètto do Doménego Çervétto e dòppo do Maorìçio Dufour. E fórme neo-rinascimentâli da Baxìlica ezàltan a grandiôsa decoraçión de drénto e de fêua ch'a veu glorificâ a Vèrgine: In sciâ faciâta gh'é dôi gréndi ertoriliêvi con l'Anonciaçión e a Vixitaçión, do scultô Tögno Burlàndo, e inte l'intèrno a ciànta centrâle gh'é in sce l'artâ magiô a grànde stàtoa de màrmo de l'Inmacolâ, scolpîa da-o Sànto Vàrni e regalâ da-o Prìnçipe Ödón de Savöia. In sciâ drîta de l'artâ, gh'é a grànde pitûa do Nicolò Barabìn co-a Madònna do Rozâio, circondâ da-i Mistêi do Rozâio, mìssi inte 'na grànde cornîxe de légno intagiâ e indoâ, comiscionâ da-a Marchéiza Loîza Duràsso.

Âtri progètti modìfica

Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Veneraçión de Màia a Zêna