ZE-P
Sta paggina chie a l'è scrita in zeneize
co' ina grafia tipo quella do Prian do 1745

Archimede (gr. ᾿Αρχιμήδης, lat. Archimedes) matemàtico e fìxico siracusàn (Siracusa 287 - 212 a. C.).

In dipinto in sciâ mòrte de Archimêde
Archimēdous Panta sōzomena, un tratâto de l'anno 1615

Vitta modìfica

O l'é stæto un di ciù gren matematichi de l'antighitæ. Probabilmente allevo de l'Euclide, o compì foscia un viægio in Egitto, studiando a Lusciandria; o tornò da pœu a Siracusa, dov'o scrisse a ciu gran parte de so œuvie. Chì o moì, amaççao, se dixe, da 'n sordatto roman into sacco da çittæ (212 a. C.), alliâ de Cartagine; e a-a difeisa de Siracusa se dixe che l'Archimede o cooperesse con di geniæ ritrovæ scientifichi e macchine de guæra ("spegi ustoi", etc.). A lezendia a vœu che o sordatto o gh'inzonzesse ciu votte de seguîlo da-o console; che l'Archimede, asciorto inte 'n calcolo, o no o stesse a sentî e che o sordatto alloa, irao, o-o trafizzesse.

I œuvie de l'Archimede, a quanto pâ, no fun mai arecugeite inte 'n corpo unico; arcuñe de queste scenton fin da-i tempi antighi; atre fun tradute in latin into Medioevo; into Renascimento, riçercæ attivamente, fun pubricæ segge in verscioin (Federico Commandino, 1558) segge into testo grego (Baxilea 1544) e diligentemente studiæ da quelli che fun i incomençatoî e costruttoî do calcolo infiniteximâ, ch'o pâ quindi, inte 'n çerto senso, comme a logica continuaçion di studdi de l'Archimede (pe quante i metodi infiniteximæ dœuviæ da l'Archimede, contegnui into Mettodo, foisan a liatri sconosciui).

I œuvie matematiche modìfica

E prinçipæ œuvie matematiche de l'Archimede che n'en pervegnue son:

  • Quadratua da parabola: in questa l'Archimede o dimostra con varri metodi che "l'area do segmento parabolico a vâ 2/3 de l'area do triangolo circoscrito ch'o g'ha un lao coincidente co-a corda".
  • Da sfea e do cilindro, in 2 libbri: into primmo libbro se dà l'area da superfiçie sferica e o volumme da sfea, into segondo libbro son afrontæ di argomenti ciu diffiçili; l'é pres. risolto o problema (de terço grao) de "taggiâ una sfea inte doe parte con un cian, in moddo che i doi segmenti da sfea seggian tra lô inte un rapporto dæto".
  • De spiræ, inta quæ Archimede o dà pe-a primma votta 'na definiçion de moto rettilinio uniforme, de moto circolâ uniforme e da so compoxiçion.
  • Di conoidi e di sferoidi: area de l'ellisse, volumme de l'ellissoide e do paraboloide riondo.
  • Mezua do circolo: a contegne a primma determinaçion do valô de π, rapporto tra e longheççe de 'na circonferença e do so diametro.
  • L'ainaio, inta quæ Archimede o se propon de contâ o numero di gren d'æña che impieivan una sfea avente pe centro o Sô e zonzente scin a-e stelle fisse; in quest'œuvia l'Archimede, pe-o primmo, o l'ha tentao una determinaçion do diametro do disco solâ trovando, con un inzegnoxiscimo mettodo, che "o diametro do Sô o l'é meno de 90°/164 e o l'é ciu de 90°/200", o l'é, saiv'a dî, compreiso tra 33′ e 27′: in effetti o diametro angolâ do sô o varia tra 32′ 36″ (a-o perigeo, primmi de zenâ) e 31′32″ (a l'apogeo, primmi de luggio).
  • o Metodo (ò "Inandiamento"), scoverto into 1906 da J. H. Heiberg inte 'n manoscrito de Costantinopoli do sec. 10°: importantiscimo perché, mentre inte precedente œuvie l'Archimede o dœuvia sempre di procedimenti dimostrativi rigoroxi (in genere dimostraçioin pe assurdo), che no svelan i "mezi de scoverta" (metodi euristeghi) da lê adœuviæ in realtæ inta riçerca, o Metodo o ne rivela che Archimede o dœuviava inte so riçerche un veo e proprio procedimento de "integraçion", saiv'a dî de suddivixon, pres., de un'area, inte di infinii segmenti ò de 'n volumme inte de infinie superfiçie ciañe soviaposte, in tutto scimmili a-o mettodo di indivixibili de Bonaventura Cavalieri. In Archimede o metodo o l'aveiva aspetto meccanico, in quante e figue (pres., ciañe) vegnivan inmaginæ pesanti, decomposte in striscette pesanti concentrabili into proppio baricentro. Comme metodo dimostrativo l'Archimede o dœuviava quello de esaostion, ideao da Eudosso.

Fondamenti de statica e de idrostatica modìfica

Partindo da premesse çerte, con procedimento deduttivo a-a mainea de Euclide, Archimede o pose, in forma aotonoma ciæa e rigorosa, i fondamenti da statica e de l'idrostatica (prinçipio da leva, a propoxito do quæ se sole attribuî a l'Archimede a frase "dæme un ponto d'apoggio e sollevió o mondo"; spinta idrostatica, v. oltre). a l'Archimede l'é dovua a noçion de peiso specifico e, pâ, l'ideaçion de l'areometro. O l'inventò o paranco, a via sença fin e a cocleavia d'Archimede).

  • Prinçipio de Archimede: un corpo immerso inte 'n fluido in quete o l'é soggetto a una força diretta verso l'âto (spinta de Archimede) dovua a-e prescioin eserçitæ in sce-o corpo da-o fluido, pâ a-o peiso do fluido mesciao e applicâ into centro de gravitæ de quest'urtimo. Indicæ con ρc e ρl a denscitæ do corpo e quella do liquido, con g l'acceleraçion de gravitæ, con V o volumme do corpo, questo o l'é sottoposto complescivamente a-a força F = V(ρc − ρl)g.
  • Bança de Archimede: dispoxitivo, dito ascì bança idrostatica, anallogo a una bança ordinaia, ch'a serve a mezuâ a spinta de Archimede che un corpo o riçeive se immerso inte 'n fluido e quindi a mezuâ ascì a denscitæ do corpo relativamente a-o fluido ò, se questa a l'é nota, o volumme do corpo in question.
  • Postulao de Archimedede Eudosso-Archimede): dæti doi segmenti qualunque a, b, tæ che a ‹ b, existe un murtiplo na de a pe-o quæ o l'é na > b; o postulao o l'é indipendente da-i precedenti, inta sistemaçion dæta da David Hilbert a l'asciomatica euclidea.
  • Spirâ de Archimede

Colegaménti esterni modìfica

Contròllo de outoritæVIAF (EN29547910 · ISNI (EN0000 0001 2277 8575 · SBN (ITMILV055118 · LCCN (ENn80104666 · GND (DE118503863 · BNF (FRcb12026533n (data) · BNE (ESXX874130 (data) · ULAN (EN500087166 · NLA (EN35909509 · BAV (ENIT495/58569 · CERL cnp01260038 · NDL (ENJA00462435 · WorldCat Identities (ENn80-104666