Liguri Antighi: diferénse tra e verscioìn

I '''Antighi Liguri''' son stæti a popolaçión originâia da [[Liguria]]. A prêuva són i rèsti di òmmi atrovæ inte gròtte de Toiàn, de Finâ, de Vintimìggia. Primma de l'etæ de [[Rumma|Romma]], e popolaçioìn lìguri êan divîze in naçioìn, e no ghe n'êa sôlo in sciâ Ligùria, ma se trovâvan anche in squæxi tùtto o [[Piemonte]], a [[Svissëa]] meridionale de ancheu, a Provensa françèize, inte l'Oltrepò Paveise e a [[Provinsa de [[Piaçensa]]. Inte quest'àrea gh'é ancón tanti nommi de pàixi de örìgine lìgure.

I Lìguri no êan 'na razza europêa; quande in Italia son arivæ i Indeuropei, pâ che i Lìguri ghe fîsan za; i archeòloghi dixan ch'o l'êa 'n pòpolo pre-indeuropeo ò anario (comme i [[Baschi]]). E donca gh’êa di Lìguri tra l’Arno e i [[Pirenei]], inte valàdde do Pò e do Ròdano, arivando scìnn-a-e Preàrpi. I Lìguri parlâvan a [[Lengua ligure antiga|léngoa antîga lìgure]], che a no l'êa scrîta, e coscì a l'é anæta persa; pâ che a cadénsa e çerte paròlle do [[Lengua ligure|lìgure]] de ancheu seggian derivæ da-o lìgure de quella vòtta.

E testimoniànse da prezénsa de l’òmmo in Ligùria són da çercâ scìnn-a da-a preistöia. Vixìn a-o pòrto de [[Nissa|Nìssa]], inta Tæra Amâ, l’é stæto trovòu de tràcce de ciù antîghe cabànn-e costroîe da cacioéi nòmadi, quæxi 300.000 ànni fa. A prìmma stratigrafîa a l’à mostròu despægi perîodi insediatîvi, con rèsti de cabànn-e òvali co-o fȇugo into mȇzo, riseu scavisæ, rascìn e béstie caturæ quæ pòrchi sarvæghi, tartarûghe, rinocerónti de Merk, liofànti meridionâli, beu sarvæghi e öxélli. Vixìn a Lȇua l’é stæto trovòu tràcce de l’òmmo de Neanderthal. Inte gròtte de [[Toiàn]] són vixìbili ségni che quélli pòsti ȇan frequentæ a-a fìn do Paleolìtico Supeiô. Inta gròtta di Brìcchi Rósci de [[Vintimìggia]] l’é stæto trovòu di rèsti ch’aregòrdan l’Òmmo do Cro-Magnon. A [[Finâ]] (Ænn-e Àrbe) se trȇuvan testimoniànse do Neolìtico con di diségni che se pȇuan datâ fra i 20.000 e i 18.700 ànni fa e inte gròtte lóngo o torénte Penavàira, inta valàdda co-o mæximo nómme into teritöio igàono, l’é stæto trovòu rèsti de òmmi de 7.000 anni primma de Crìsto.

A ògni mòddo se pénsa che i antîghi lìguri se són scistemæ in sciâ costȇa mediterània da-o Ròdano a l’Àrno (coscì o scrîve o Polìbio), arivàndo co-a sò prezénsa scìn’a-a costȇa mediterània spagnòlla a ponénte e a-o Tévere vèrso sùd-èst e colonizàndo e îzoe da [[Corsega|Còrscica]], da [[Sardegna|Sardégna]] e da Sicìlia. A poéiva ȇse ’na popolaçión de quæxi 200.000 persónn-e, spartîe inte vàrie tribù. De lô ne rèstan numerôxi repèrti de tæra chéutta. De manimàn e migraçioìn di Cèlti<ref>[[Giacomo Devoto]], ''Gli antichi italici'', Firenze, Vallecchi, 1931, attribuiva ancora l'indoeuropeizzazione dei liguri ai [[Leponzi]].</ref> (che parlâvan o leponzio ò lepontico) e e colonizaçioìn di Fenìcci, di Grȇghi e di Cartaginéixi, àn pigiòu o pòsto di Lìguri a partî da-o IV sécolo prìmma de Crìsto.

I Lìguri êan génte di monti. Mangiâvan sorviatùtto servaginn-a, formaggio e læte. Gh'ean quei che de lòu êan merçenari e anavan a fa' a guæra pe' âtri pàixi (Cartagine o [[Impè Roman|Romma]]). Quei che vivevan vixìn a-o mâ, o [[Mâ Ligure]], êan pescoéi e mainæ, e navegavan, anche a-o largo, sénpre con barche piccinn-e. O Diodòro Sìculo (stòrico grêgo, 80–20 prìmma de Crìsto) o scriveiva in [[Lengua grega antiga|grêgo]]:

I Lìguri són nominæ pe-a prìmma vòtta inte ’n tòcco do Ezìodo riportòu da-o Strabón<ref>[[Strabone]], ''[[Geografia (Strabone)|Geografia]]'', 7.3.7, [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/7C*.html] scito Lacus Curtius, in traduzione inglese de H.L. Jones, pubblicata inta Loeb Classical Library, Harvard University Press in 8 volumi, 1917-1932 [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/home.html]; [http://www.mediterranees.net/geographie/strabon/VII-3.html testo on-line] into scito Mediterranees.net, in traduzione francese de Amédée Tardieu, pubblicata da Hachette a Pariggi into 1867, [http://www.mediterranees.net/geographie/strabon/index.html])</ref> inte “Laa “''Geografia'', VII 3.7”, cómme i ciù antîghi abitànte de l’Òcidénte: “Etìopi, Lìguri e Sciîti alevatoî de cavàlli”. Âtri aotoî (Dîodöo Sìcolo, Virgìlio, Lìvio, Cicerón) scrîvan cómme i Lìguri ancón into II sécolo primma de Crìsto vivéivan inte de condiçioìn primitîve e ne dàn l’inmàgine de ’n pòpolo sarvægo, fȇo, i quæ goeriȇri fàn poîa sólo co-o fâse védde.

Co-a prìmma goæra pùnica ([[II secolo a.C.|II sécolo prìmma de Crìsto]]) i Lìguri se són spartîi tra aleæ de Cartàgine e aleæ de Rómma. L'é stæto quànde i Români àn conquistòu sto teritöio chi, con l’agiùtto di sò aleæ Genuates, che l’àn ciamòu Lìgùria, ch'o corispondéiva a-a IX Regio de l'[[Impêo Roman|Inpȇro româno]], ch'a l'andâva da-e Àrpi Marìtime e Còsie, a-o Pò, a-o Trébia e a-o Mâgra. A descriçión da ''IX regioRegio Italiæ'' a l'é do [[Plìnio]] (III, 5,49): [...] patet ora Liguriæ inter amnes Varum et Macram XXXi Milia passuum. Haec regio ex descriptione Augusti nona est. (A región Ligùria a va fra i sciùmmi Vâro e Mâgra pe 31 mìggia române. Sta región chi a l’é a nȇuvén segóndo a definiçión de l’Aogósto). Sta región chi a l’ȇa ciù picìnn-a de quélla òriginâle òcupâ da-i Lìguri inta preistöia. Con tùtta probabilitæ inte sta provìnsa chi se ghe conservâva ancón l’etnîa lìgure ciù pûra, in càngio inta Lunigiànn-a e inte regioìn a-o de la de Àrpi e popolaçioìn s’ȇan òrmâi mescciæ con âtre tribù.

De fæti l'[[Ecatȇo de Milȇto]] into [[VI secolo a.C.|VI sécolo prìmma de Crìsto]] o ne dîxe che [[Monego|Mónego]] e [[Marseggia|Marséggia]] ȇan çitæ lìguri e i Elisici, pòpolo ch’o stâva fra o Ròdano e i Pirenȇi, ȇan 'na mescciûa de Lìguri e Ibȇri. Into Trexénto o [[Dante Ardighê|Dànte]], into pigiâ in consciderasción sorvetùtto a questión lengoìstica-dialetâle, o parliâ da Ligùria cómme de 'na región conpréiza fra o Triónfo de l'Aogósto, [[Lerze|Lèrxi]] e o spartiægoe alpìn-apenìnico. Scibén chi-â coscénsa d’ȇse 'n'ùnica etnîa ciù grànde a dûa ancón pe bén bén. L'idȇa de ’na región ch'a va da-o Vâro a l'Àrno a l'é ancón pigiâ da-o Iàcopo Braxélli, cançelȇ da [[Repùbrica de Zena|Repùblica de Zȇna]] de l'anno [[1419]], inta sò ''Descrizione della Riviera''. Inte l'anno [[180 a.C.|180 prìmma de Crìsto]] i Români, pe poéi dispónn-e da Ligùria inta sò conquìsta da Gàlia, àn dovûo deportâ 47.000 Lìguri Apoâni, òstinæ ribèlli, e l'àn confinæ inte l’àrea Sanìtica ch'a l'é fra Avelìn e Benevénto<ref>[[Plinio il Vecchio]], ''[[Naturalis Historia]]'', III, 47</ref>.

== Letiatûa in sci Lìguri. ==