Françesco I: diferénse tra e verscioìn

Contegnûo scasòu Contegnûo azónto
Nisciùn ògètto de modìfica
nòtte, contròllo, interprogetto
Lìnia 1:
[[Immaggine:Francis1-1.jpg|miniatura|Françesco I]]
 
'''Françesco I''' de [[Valois]], re de [[França]] (12 set. 1494, castello de [[Cognac]] - 31 março 1547 [[Rambouillet]])
== Vìtta ==
Figgio de Carlo d'[[Orléans]], conte de [[Angoulême]], e da Loiza de [[Savoia]]. Mortoghe o 1° zenâ 1496 o poæ, o n'assonse de fæto a tutela o cappo da caza d'Orléans o ducca Loigi, erede presuntivo da coroña; quande questo o successe a-o [[Carlo VIII]] (8 arvî 1498), o Françesco, divegnúo a so votta o prinçipe ciu vexin a-o trono, o l'ebbe in appannaggio o ducato de Valois e ghe fu asseguao, sotta a tutela da moæ e a sorveggiança do maresciallo P. de Gié, un'educaçion confaxente a-o so poscibile avvegnî regâ.
 
Figgio de Carlo d'[[Orléans]], conte de [[Angoulême]], e da Loiza de [[Savoia]]. Mortoghe o 1° zenâ 1496 o poæ, o n'assonse de fæto a tutela o cappo da caza d'Orléans o ducca Loigi, erede presuntivo da coroña; quande questo o successe a-o [[Carlo VIII]] (8 arvî 1498), o Françesco, divegnúo a so votta o prinçipe ciu vexin a-o trono, o l'ebbe in appannaggio o ducato de Valois e ghe fu asseguao, sotta a tutela da moæ e a sorveggiança do maresciallo P. de Gié, un'educaçion confaxente a-o so poscibile avvegnî regâ. A mancança de prole maschî e o fascino personâ de Françesco finin co l'affeçionâ o [[Loigi XII]] a-o probabile erede. Fin da-o 1505 o ghe destinò in moggê a figgia Claodia, erede do materno ducato de [[Bretagna]]: e noççe, solennemente stipulæ o 2 mazzo 1506, vègnan celebræ o 18 mazzo 1514, appeña cheite, co-a morte da reña Anna, l'ostaccolo opposto da-o tenaxe aotonomismo brettone. Fin da-o 3 agosto 1508 o visse a-a corte, presso o re, co-i onoî dovui a-a so doggia qualitæ de erede prezuntivo e de zenneo do sovran. Spiao Loigi XII a nœutte da-o 31 dexembre a-o 1° zenâ 1515, o ne recugette sença contrasti a succescion.
 
L'ea pe a França un momento de grande florideçça economica e de promettente resveggio in ogni campo. Portava i so frûti a longa paxe interna, l'equa legislaçion, a savia politica d'inleggeimento fiscâ; l'instituto monarchico, zœumoæ sorretto da 'na sada compaggine amministrativa e da 'na discreta consciença naçionâ, o godiva d'una popolaritæ sença ezempio. A monarchia françeize, pe prospeitæ mateiâ, pe soliditæ dinastega, pe assoluteçça de governo a l'ea sença pao in Œüropa. L'avvento de 'n re poco ciu che ventenne, pin d'intelligença e de força, o fu saiao comme un annonçio radiozo. Fu una bella arba de regno, e a vittoia de [[Marignan]] (1515), o trionfante repiggio do programma italian do Loigi XII, o legittimò e maggioî spiançe.
Lìnia 9 ⟶ 11:
Inte l'insemme o regno de Françesco I o doveiva risponde assæ poco a quelle primme inluxoin. Natua fondamentalmente leggia - de dilettante e de sportivo - incapaxe a di sforçi tenaxi e a de conceçioin precize, in ninte superiô a-o so paize e a-a so eppoca, Françesco o portava in sce-o primmo trono d'Œüropa a mentalitæ d'un qualunque prinçipe do Çinquecento. No se pœu dî ch'o segge stæto inferiô a-i avvegnimenti, visto che gh'ariescì de mantegnî, contra de forçe spesso soverciante, l'indipendença e l'unitæ da França. Ma o l'è 'n fæto ch'o no seppe êse ni un re naçionâ, conscio di reæ bezœugni do so popolo, ni un veo artefixe da stoia d'Œüropa, sci da impoñe una soluçion françeize a-i problemi œüropei do tempo.
 
Brillante qualitæ cavaggesche, un'intelligença viva, averta a tutte e coixitæ do pensceo e a tutte i emoçioin de l'arte, una tendença spontannia a quell'ardente edonismo che o [[Renascimento]] o vegniva alloa elevando a ideâ de vitta, un senso gioxiscimo da propria aotoritæ de sovran e di proppi driti comme propietaio da França, ghe permissan de tegnî ato comme pochi atri re o prestiggio da coroña e de realizâ un assolutismo fastozo quæ primma de lê no s'ea visto. Nasce alloa o tipo de corte ch'a curminiâ con [[Loigi XIV]]: una folla pittoesca, paççamente lussoza, de gentilommi e de damme, ch'a fa da cornixe cotidiaña a-o monarca. E cacce, e giostre, e dançe, a galantaia, i viægi, e intræ solenne fan da vitta de corte una festa e una raprezentaçion continnoa. Sorgan magniffiche, ò magnificamente rinovelæ, e rescidençe reæ: [[Blois]], [[Chambord]], "Madrid", [[Villers-Cotterets]], [[Saint-Germain-en-Laye]], [[Fontainebleau]], ecc. Inta reggia pe eccellença, Fontainebleau, se vegnan accumulando i oggetti d'arte: vaxi, bronxi, stattoe, arazzi, fravegaie, teie famoze (do [[Salviati]], do [[Bronzin]], do [[Tiçian]], de [[Lonardo]], de [[Michelangeo]], ecc.); gh'è ospitâ, e continuamente inricchia, a splendida recugeita de manoscriti e de libbri che ancœu a costitoisce o ciu preçiozo nucleo da Naçionâ parigiña. In grao pe a so indole e pe a so educaçion de gustâ o lusso inte so forme supremme - e creaçioin intellettuæ e artisteghe - Françesco o l'incoraggia e o l'adœuvia, sença preconcetti de naçion, de dotriña, de scœua, tutto ço che pœu accresce o splendô spiituâ do regno. Ben meitò, insemme con quello de "re cavageo" o tittolo de "poæ e restaoratô di arte e de lettie". Sorvettutto larga e incitatrixe, decixiva inta stoia do Rinascimento, a so œuvia verso i arte (tra i so protetti se conta nomioxi i meistri italien: [[Lonardo]], o [[Cellin]], o [[Rosso]], o [[Primaticcio]], tutta a coscì dita scœua de Fontainebleau, ecc.). Ma vivo l'è ascì o so interesse pe e lettie, pe l'erudiçion, pe o pensceo. Se pœu dî che se desgœugge in gio a lê e a-a sœu Margaita tutta a vitta intelletoâ do tempo. Do so meçenatismo resta 'na prœuva o Collegio de França. Ghe torna a onô avei avuo tra i so famiggiæ [[Clément Marot]], [[G. Budé]], [[Lefèvre d'Étaples]], avei gustao e protetto o [[Rabelais]], avei oferto a so proteçion a [[Emo]].
 
Inta reggia pe eccellença, Fontainebleau, se vegnan accumulando i oggetti d'arte: vaxi, bronxi, stattoe, arazzi, fravegaie, teie famoze (do [[Salviati]], do [[Bronzino]], do [[Tiçian Vecellio]], de [[Lonardo da Vinci]], de [[Michelangelo Buonarroti]], ecc.); gh'è ospitâ, e continuamente inricchia, a splendida recugeita de manoscriti e de libbri che ancœu a costitoisce o ciu preçiozo nucleo da Biblioteca Naçionâ parigiña. In grao pe a so indole e pe a so educaçion de gustâ o lusso inte so forme supremme - e creaçioin intellettuæ e artisteghe - Françesco o l'incoraggia e o l'adœuvia, sença preconcetti de naçion, de dotriña, de scœua, tutto ço che pœu accresce o splendô spiituâ do regno. Ben meitò, insemme con quello de "re cavageo" o tittolo de "poæ e restaoratô di arte e de lettie". Sorvettutto larga e incitatrixe, decixiva inta stoia do Rinascimento, a so œuvia verso i arte.<ref>Tra i so protetti se conta nomioxi i meistri italien: [[Lonardo]], o [[Venvenuto Cellini]], o [[Rosso]], o [[Primaticcio]].</ref> tutta a coscì dita scœua de Fontainebleau, ecc.). Ma vivo l'è ascì o so interesse pe e lettie, pe l'erudiçion, pe o pensceo. Se pœu dî che se desgœugge in gio a lê e a-a sœu Margaita tutta a vitta intelletoâ do tempo. Do so meçenatismo resta 'na prœuva o Collegio de França. Ghe torna a onô avei avuo tra i so famiggiæ [[Clément Marot]], [[G. Budé]], [[Lefèvre d'Étaples]], avei gustao e protetto o [[Rabelais]], avei oferto a so proteçion a [[Emo]].
Ma questa splendida regalitæ, ch'a g'ha dæto presso l'ata nobiltæ do tempo, presso scritoî e artisti, un'óreola de grandeçça e ch'a costitoisce, no gh'è dubbio, un træto esençiâ da so figua, a no deve portâ a de sorvevalutaçioin asbriæ. O trovò in lê un patron o Renascimento ornamentâ e gioiozo: no quello ch'o tendeiva a resciorvise inte 'n rinnovamento religiozo e morâ. O no negò inte 'n primmo tempo o so agiutto a l'umanismo antiteologico, a-i novatoî evangelichi a-i quæ ea de scuddo a sœu Margaita; ma a partî da-o dexembre 1533, doçile a-e necescitæ da so politica estera, o se assoccia a-i sforçi papæ contra l'"errô"; inta violenta reaçion ch'a segue a l' ''affaire des placards'' (ottobre 1534) o rivalezza de zelo co-a [Sorboña]] e co-o parlamento; o [[Carvin]] o ghe dedica invan (março 1536) l' ''Institutio religionis christianæ''; l' ''ordonnance'' do 1540, l'editto do 30 agosto 1542 prescrivan una represcion spietâ: o vedemmo, inti urtimi anni, dominao da-o fanattico cardenâ de [[Tournon]], firmâ l'orde de massacro (1° zenâ 1545) contra i Valdeixi de [[Mérindol]].
 
Ma questa splendida regalitæ, ch'a g'ha dæto presso l'ata nobiltæ do tempo, presso scritoî e artisti, un'óreola de grandeçça e ch'a costitoisce, no gh'è dubbio, un træto esençiâ da so figua, a no deve portâ a de sorvevalutaçioin asbriæ. O trovò in lê un patron o Renascimento ornamentâ e gioiozo: no quello ch'o tendeiva a resciorvise inte 'n rinnovamento religiozo e morâ. O no negò inte 'n primmo tempo o so agiutto a l'umanismo antiteologico, a-i novatoî evangelichi a-i quæ ea de scuddo a sœu Margaita; ma a partî da-o dexembre 1533, doçile a-e necescitæ da so politica estera, o se assoccia a-i sforçi papæ contra l'"errô"; inta violenta reaçion ch'a segue a l' ''affaire des placards'' (ottobre 1534) o rivalezza de zelo co-a [[Sorboña]] e co-o parlamento; o [[Carvin]] o ghe dedica invan (março 1536) l' ''Institutio religionis christianæ''; l' ''ordonnance'' do 1540, l'editto do 30 agosto 1542 prescrivan una represcion spietâ: o vedemmo, inti urtimi anni, dominao da-o fanattico cardenâ de [[Tournon]], firmâ l'orde de massacro (1° zenâ 1545) contra i Valdeixi de [[Mérindol]].
 
A corte de Françesco I - dando a-a paola o so senso ciu largo - a no resta, con lê, l'esprescion de un sœunno regâ, ma a vegne l'incarnaçion de una polittica. Sença di organi che mantegnan un ligammo tra o re e a naçion (o parlamento de Parigi o l'è tegnuo in fren; i Stati Generæ no son mai convocæ; o ciu importante di doi conseggi, o ''Conseil des affaires'' o l'è reduto a træ ò quattro persoñe çernue da-o re), a corte, sola força ch'a l'agisce sorve o sovran, a finisce co-o concentrâ in lê tutta a vitta politica do paize. Da ço o carattere de zœugo e d'intrigo onde se tenze i ciu gravi interesci naçionæ; da ço l'imposcibilitæ de distingue l'œuvia personâ do re da quella do so ''entourage''. Luiza de Savoia, o cançelê [[Du Prat]], i fræ [[Du Bellay]], o maresciallo [[Anne de Montmorency]] no se pœuan consciderâ comme di senci conlaboratoî. Favoii e favoiie tègnan una parte do poei: [[Bonnivet]], [[Chabot de Brion]], a contessa de [[Châteaubriant]], a duchessa [[d'Étampes]], pe limitâse a-i ciu famoxi.
 
Se gh'azonze ch'a-a base da magniffica prodigalitæ do monarca gh'è a freida segueça de chi possede un paize ricco e o l'è decizo a falo rende o ciu poscibile. Françesco I o l'è un di re ch'han straggiao ciu dinæ; ma o l'è ascì un de quelli ch'han saciuo trovâne de ciu. E ''tailles'' into 1517 s'elevavan a 2.400.000 ''livres''; ean into 1543 de 4.600.000. A-e risorse finançiaie di so predecesoî o Françesco o n'azonzette de nœuve: imprestiti forçoxi, rendie in sce-o muniçippio de Pariggi, vendia di ófiççi. No inferiô, pe aviditæ e pe tenaxa, a nisciun di so predecessoî ogni votta che s'ofrisse o drito d'un consolidamento ò d'un arriondamento patrimoniâ (o,<ref>O concordao do 1516 ch'o metteiva effettivamente in so man o quarto circa do sœu françeize; a lotta co-o connestabile pe l'ereditæ de Suzanna de [[Borbon]]; a preteiza no mai abbandonâ, a l'ereditæ milaneize, en solo che e prœuve ciu appaiscente de tâ pratiçitæ irreduxibile),.</ref> o mostrò inta so politica streitamente finançiaia, specce co-o processo iniquo e l'appiccaxon do [[Semblançay]], una crueçça e un'energia che contrastan co l'intima bontæ do so añimo. Benché o ne dagghe into complesso, da-o ponto de vista finançiaio, l'imprescion d'un incapaxe, vittima superba di so capriççi, da scituaçion internaçionâ, de l'evoluçion che subiva l'economia e a finança œüropea, e benché, pe ovviâ a-o crescente ''deficit'', o contesse assæ ciu in sce-a riforma de instituçioin fiscæ che in sce l'agiutto a-e forçe produttrixe da riccheçça, manco de queste ghe sfuzzì o valô. Da l'alliança con [[Soliman]], prez., o seppe trâ di vantaggi dueivi pe o commercio françeize.
 
In sce-i problemi da politica interna ebban o sopravento, pe tutta a diata do regno, quelli da politica estera. No cessò mai o stato de guæra: chè s'ha o drito de conscidiâ comme de sence tregue i brevi intervalli de paxe (1516-1520; 1529-1534; 1538-1542). S'ha l'abituddine de consciderâ a longa lotta comme a rivalitæ de Françesco I contra Carlo V, daprimma pe l'egemonia de l'Œüropa (1520-1529), e dapœu, una votta apparsa a vanitæ do sœunno egemonico, pe a difeiza de l'equilibbrio œüropeo; se lascia a parte, comme un puo strascin de guære do Loigi XII, a campagna do 1515 ch'a l'inaogua l'attivitæ œüropea do Françesco e a ghe redà o Milaneize. In realtæ tutta a so politica estera a g'ha pe fondamento o vegio programma italian, saiv'a dî l'ambiçion de fâ di possesci italien o fulcro de ciu vasta espanscion.

Tra e forçe che s'opoñan a l'espanscion françeize ghe n'è uña ch'a constituisce lê ascì un peigo pe l'Œüropa: l'enorme potença aostro-borgognoña, fuxon de tutti i dominni e de tutte e preteize de caze de [[Borgogna]], d'[[Aostria]] e de [[Castiggia]]-[[Aragon]], detentrixe do nomme e da chimea imperiâ. Abarlugæ da-o mæximo miraggio (l'aspiscima competiçion pe l'eleçion a l'impeo a l'è comme l'anonçio scimbollico de tutta a so vitta a vegnî), pægi in fondo, nonostante i apparente desumegiançe, pe mentalitæ politica e pe scistemi de lotta, o Valois e o Borgogna-Asburgo reagiscian ciaschedun a-a menaçça inscita inta força e inte l'ambiçion aversaia. Creddan che o conflito o segge da coroña a coroña e che dipende da liatri o resciorvilo: tanto che zonzan a-a strañia proposta de 'n doello.

In realtæ ciaschedun de liatri ha contra de lê tutti quelli che temman l'Œüropa asservia a un solo: ciaschedun o trœuva i alliançe bastante pe impedî a l'avversaio o trionfo, no pe zonze a-o proppio. A lotta a se protrae a l'infinio, logorante, monottona. Françesco o ghe profonde ommi e dinæ. O compisce prodiggi d'abilitæ e d'energia. O contrapoñe a l'attiva diplomaçia asburgheize una vasta, no meno œuvioza organizzaçion diplomatica; o controbatte e campagne de stampa do nemigo; o spande ovunque, coi so agenti segretti, e promisse illuzoie, o dinâ coruttô, i germi d'intrigo; o l'accatta sovren e ministri; o s'attezza a protettô di picceni stati di quæ o çerca l'agiutto, pronto a lasciâli soli contra o nemigo e a sacrificâli inti trattæ; con realismo maciavellego, pe ninte nœuvo ma no mai appricao con tanta vastitæ e ardimento, o l'ófre a l'Œüropa maavegiâ o spetaccolo de 'n re crestianiscimo alliao co-o Turco, de un persecutô da riforma alliao coi luteren todeschi; a-a færea tenaggia co-a quæ o [[Carlo V]] o l'assequæa in sce tutte e frontee da França o risponde co-a creaçion de un fronte orientâ, lançando contra i ezerçiti e e flotte de l'imperatô i ezerçiti de [[Soliman]] e e flotte do [[Cairedin Barbarossa]].

Un'attivitæ no meno noteive o descceiga into campo militâ. O l'ha cua che l'artagiaia françeize a l'areste a primma do mondo; o sviluppa e perfeçioña e so infantaie (a vittoia de [[Ceresole]] a l'è sorvettutto dovua a-i fanti guascoin). Rinœuva con indommita ostinaçion i attacchi: pe træ votte o ricuppera o Milaneize, o conquista doe votte o Piemonte. O no reculla denanti a-i ciu ardii scistemi de guæra (campagna de [[Provença]] do 1536). Tutti quelli sforçi però arestan ven. Da-a rente a-e poche vittoie resta sciaccante o numero de sconfite ([[Esquiros]], [[Bicocca]], [[Sexia]], [[Pavia]], [[Nappoli]], ecc.). O Françesco I e a França conobban di ôe tragiche; a Pavia (24 frevâ 1525) o Françesco mæximo o l'è fæto prexonê. A so prexonia (fin a-o mazzo 1525 a [[Pizzighetton]] e da pœu fin a-o março 1526 a [[Madrid]]), o grave rescatto di figgi lasciæ in ostaggio in so vexe fin a-o 1° luggio 1530 (1.200.000 scui d'óo), avieivan posciuo ese fatæ a 'na naçion politicamente meno matua ò de risorse ciu scarse. Into 1544 o Carlo V o zonze a vinti sole leghe da Pariggi.
 
Quande o Françesco o mœu (a nœutte do 31 março 1547, a Rambouillet) no s'intravedde ancon nisciuña soluçion stabile a-o gran conflito.
Lìnia 25 ⟶ 35:
Da-a moggê Claodia (1499-1525) o Françesco I o l'ebbe trei figgi: Françesco (1517-1536); Enrico II, nasciúo into 1520; Carlo, ducca d'Orléans, o so prediletto (1522-1545); e quattro figge: Luiza (1515-1517), Carlotta (1516-1524), Madæña (1520-1537), maiâ a Giacomo V de [[Scoççia]]; Margaita, nasciua into 1523, maiâ a Manoælo Filiberto ducca de Savoia. Da Lenoa d'Aostria, sœu do Carlo V, spozâ into 1530 pe sciugellâ a paxe co-a Spagna, o no l'ebbe figgi.
 
=== Tradiçion popolâ ===
 
Françesco I o l'è arestao inta tradiçion popolâ e lettiaia comme l'eroe de ciu avventurose galantaie. No gh'è nisciun fondamento serio a-a stoia drammatizzâ da l'[[Hugo]] in ''Le roi s'amuse'': che a Diaña de [[Poitiers]] a l'agge sarvao a vitta a-o poæ, o segnô de [[Saint-Vallier]], co-o sacrifiççio do so ónô; e lettie a Françesco, pubbricæ da [[Champollion-Figeac]] comme de Diaña de [[Poitiers]], son da contessa de [[Châteaubriant]]. Ninte se sa da ''Belle Ferronnière'': solo l'è çerto che no pœu rappresentâ un'amante de Françesco o cellebre retræto de Lonardo conservao a-o [[Louvre]] e dexignao tradiçionalmente con quello nomme, essendo stæto veoscimilmente depento tra o 1469 e o 1499. Tarda e de nisciuña attendibilitæ storica a lezendia do strañio maio ch'o l'aviæ contræto apposta a [[lue]] pe comunicâla co-o tramite da moggê a-o re so rivâ: de veo gh'è solo l'infeçion luetica, de quæ no se sa se o re o segge morto (comme afferma, tra i atri, o [[Michelet]]), ma da quæ de seguo o sofferse.
 
== Nòtte ==
<references/>
 
== Colegaménti esterni ==
{{interprogetto}}
{{Contròllo de outoritæ}}
 
[[Categorîa:Biografie]]
[[Categorîa:Stöia]]