Cinn-a: diferénse tra e verscioìn

A '''Cìnn-a''' (中國, 中国, ''Zhōngguó'', leteralménte "Régno de mêzo"), oficialménte -a '''Repùbrica Popolâre Cinéize''' (中華人民共和國, 中华人民共和国, ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó''), a l'é 'n stâto de l'[[Axia|Àzia]] òrientâle, con capitâle [[Pechin|Pechìn]]. A Cìnn-a a l'é oò-u prìmmo pàize do móndo pe popolaçión, con ciù ò mêno 1.428.000.000 abitànti (calcolæ segóndo 'na stìmma fæta 'nto 2018) e -o tèrso pàize do móndo pe estensción, con ciù ò mêno 9.600.000[[Chilometro quaddro|km²]]. O stâto -o l'é governòu dadò-ou [[Partîo Comunìsta Cinéize]], che ocò-u l'ezèrcita giurisdiçión in scêsce 22 [[Provìnse da Cìnn-a|provìnse]], çìnque [[Regioìn aotònome da Cìnn-a|regioìn aotònome]], quàttro [[Monicipalitæ da Cìnn-a|monicipalitæ]] (Pechìn, [[Tianjin]], [[Shanghai]] e [[Chongqing]]), e le-e [[Regioìn aministratîve speciâli da Cìnn-a|regioìn aministratîve speciâli]] de [[Hong Kong]] e [[Macao|Macau]].

A Cìnn-a a l'é stæta -a chìnn-a d'unn-a de prìmme civilizaçioìn do móndo, nasciûa into'nto fèrtile baçî do [[Sciùmme Giâno]], inta [[Cianûa da Cìnn-a do Nòrd]]. Pe miléni, a comensâ da-a quæxi lezendâia [[dinastîa Xia]] do XI sécolo a.C., o scistêma polìtico -o l'é stæto bazòu in sce'nsce monarchîe ereditâie, ò [[Dinastîe da stöia cinéize|dinastîe]], tra tànti cangiaménti polìtici. Into III sécolo a.C., a [[Goære de unificaçión do stâto de Qin|dinastîa Qin a l'à unificòu a Cìnn-a]] pepi-aâ prìmma vòtta, dàndo òrigine aò-ou [[Dinastîa Qin|prìmmo inpêro cinéize]], méntre co-aâ sucesîva dinastîa di [[Dinastîa Han|Han]], ch'a l'é stæta aò-ou potêre dadò-ou 206 a.C. aò-ou 220 d.C., ghe sóngh'én stæti ezénpi de tecnologîa asæ avansâ pe quéllo ténpo, cómme cóma-a fabricaçión da [[càrta]] e -a [[bùscioa]], óltre -a megioaménti 'nte l'agricoltûa -e 'nta mêxìnn-a. Con l'invençión da [[pôvie pe sparâ]] -e da [[stànpa -a caràteri mòbili]] sótta -e dinastîe di [[dinastîa Tang|Tang]] (618–907) e di [[dinastîa Song setentrionâle|Song setentrionâli]] (960–1127), són stæte conpletæ e [[quàttro grénde invençioìn]]. A coltûa Tang a s'êa difûza pe l'Àzia, gràçie a-a nêua [[Vîa da sæa]], ch'a portêaportâva i comerciànti scìnn'a-a [[Mezopotàmia]] -e aò-ou [[Còrno d'Àfrica]]. Into 1912, co-aâ [[rivoluçión Xinhai]] che ch'a scorîa -a [[dinastîa Qing]] e fondâva -a [[Repùbrica de Cìnn-a (1912-1949)|Repùbrica de Cìnn-a]], finîa ofinîo-u domìnio dinàstico. Inta II Goæra mondiâle, a Cìnn-a a l'é stæta devastâ da-i conflìtti intèrni, e dadò-ou [[Giappon|Giapón]], caxonàndo -a [[goæra civîle cinéize]], a-a quæ a l'êa segoîa 'na divixón do teritöio, into 1949, co-o [[Partîo Comunìsta Cinéize]] de [[Mao Zedong]] ch'o fondâva -a Repùbrica popolâre cinéize in sciô'nsciô continente, méntre oméntro-u govèrno naçionalìsta goidòu dadò-ou [[Kuomintang]] se retiâva inte'nte l'îzoa de [[Taiwan]], dónde odóndo-u l'à governòu scìnn'aò-ou 1996, quàndequàndo-u o pàize opàizo-u diventâva 'na democraçîa. A-a giornâ d’ancheu, o [[status polìtico de Taiwan]] o l'é inçèrto.

A Cìnn-a a l'é 'na [[repùbrica]] [[Socialìsmo|socialìsta]] [[Stâto unitâio|unitâia]] [[Monopartitìsmo|monopartìtica]], e -a l'é un di pöchi [[Stâto socialìsta|stâti socialìsti]] existénti. Discidénti polìtichi -e grùppi pepi-aâ diféiza di [[dirìtti umâni]] àn acuzòu -o govèrno cinéize de mancànse into'nto rispètto di dirìtti umâni, sopresción de minorànse étniche -e religiôze, censûa -e sorvegiànsa de màssa, e represción de protèste (cómme prezénpio [[Protèsta de ciàssa Tiananmen|into'nto 1989]]). O govèrno cinéize ocinéizo-u l'à diciaròu che ocò-u dirìtto a-a suscisténsa e aò-ou [[svilùppo econòmico]] végnan prìmma di âtri tîpi de dirìtti umâni, e che ocò-u concètto di dirìtti umâni gh'aviéiva da consciderâ o livéllo econòmico de 'n pàize.

DaDò-ou 1978, gràçie -a l'introduçión de rifórme econòmiche, l'[[Economîa da Cìnn-a|economîa cinéize]] -a l'é cresciûa -a-a spedîa, con perçentoâli de créscita anoâle sénpre sórvia i 6 pónti. Segóndo a-â Bànca Mondiâle, o PIL da Cìnn-a o l'é cresciûo da 150.000.000.000$ (1978) a 12.240.000.000.000$ (2017), e – segóndo dæti ofiçiæ – amontâva -a 90.000.000.000.000 de yuan (13.500.000.000.000$) into 2018. DaDò-ou 2010, a Cìnn-a a l'é a segónda economîa ciù grànde in sciâ'nsciâ bâze do PIL nominâle e, dadò-ou 2014, a ciù grànde do móndo a-â paritæ de potêre d'acquìsto. DaDò-ou 2019, a l'é oò-u pàize co-o magiô nùmero de rìcchi inte'nte tùtto -o móndo. O pàize opàizo-u l'é ànche oànco-u ciù grànde esportatô e -o segóndo ciù grànde inportatô de mèrçi. A Cìnn-a a l'é riconosciûa cómme [[Stâti con àrmi nucleâri|stâto con àrmi nucleâri]], e -o gh'à oò-u ciù grànde ezèrcito permanénte, l'[[Ezèrcito Popolâre de Liberaçión]], e -o segóndo magiô budget pepi-aâ diféiza militâre. A RPC a l'é 'n ménbro permanénte do [[Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe]], e 'n partner globâle atîvo de l'[[Asociaçión de naçioìn do sùd-èst aziàtico|ASEAN]]. A Cìnn-a a l'é consciderâ 'na [[Superpoténse potençiâli|superpoténsa potençiâle]], sorviatùtto pepi-aâ grandéssa da seu popolaçión, da seu economîa, e do seu ezèrcito.

De sòlito i cinéixi se riferìscian aò-ou pròpio pàize co-o tèrmine ''Zhōngguó'' (中国, conpòsto de ''zhōng'', "centrâle" ò "de mêzo", e ''guó'', "régno", "stâto"). St'antîga paròlla (s'atrêuva 'nto ''[[Clàscico di docoménti]]'', do VI sécolo a.C.) a gh'à 'n valô religiôzo e cosmològico, zaché -a raprezénta -a civiltæ ch'a stà into'nto mêzo (a livéllo celestiâle), e in òrìgine òrìginariaménta-a l'êa 'n nómme coletîvo ch'o se riferîva -a tùtti -i régni inte'nte cianûe da Cìnn-a setentrionâle. Dòppo -a creaçión de l'inpêro, o nómme onómo-u l'êa divegnûo scinònimo da tæra dónde vivéivan i cinéixi Han, in contràsto co-e tære dónde stâvan i "bàrbari" de âtre etnîe, prezénpio e-ê tribù di Xiongnu (匈奴, ''Xiōngnú''). Sótta -a dinastîa [[Manciù|mancéize]] di Qing, o tèrmine otèrmino-u l'avéiva pèrso quéllo sénso streitaménte ligòu a l'apartenénsa étnica aò-ou grùppo Han, e -o l'avéiva finîo pe conprénde tùtti -i grùppi into'nte l'inpêro multiétnico -e multicolturâle di Qing.

Into XIX sécolo, o tèrmine ''Zhōngguó'' o l'êa divegnûo scinònimo de stâto (o naçión) cinéize, e dadò-ou 1949 o nómme ofiçiâ do pàize opàizo-u l'é Repùbrica Popolâre Cinéize (中华人民共和国, ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó'').

Gh'é divèrse teorîe che prêuvan a spiêgâ l'òrìgine da paròlla "Cìnn-a". A poriéiva êse derivâ dadò-ou [[Léngoa persiànn-a|persiàn]] ''Chin'' (چین‎), ch'o derîva da-a paròlla [[Léngoa sànscrita|sànscrita]] ''Cīna'' (चीन), ch'a s'atrêuva 'nte prìmme scrîtûe [[Induiximo|indoìste]], tra etræ quæ o ''[[Mahābhārata]]'' (V sécolo a.C.) e -o ''[[Manusmṛti]]'' (II sécolo a.C.). Sta teorîa contradiéiva quélla propòsta da Martino Martini into'nto XVII sécolo, segóndo -a quæ -a paròlla deriviéiva dadò-ou nome – into [[Léngoa cinéize antîga|cinéize antîgo]] – da dinastîa Qin, 秦 (ricostroîo cómme ''*dzin'').

Çèrtidùn repèrti archiològichi fàn supónn-e che çèrti omìnidi àgian visciûo in Cìnn-a, inte 'n èrco de ténpo conpréizo tra -i 2 milioìn e -i 250.000 ànni fa. Inte 'na cavèrna -a [[Zhoukoudian]], arénte [[Pechin|Pechìn]], són stæti ritrovæ -i rèsti fòsili (datæ tra -i 680.000 e -i 780.000 ànni fa) de 'n ''[[Homo erectus]]'', dîto "[[Homo erectus pekinensis|òmmo de Pechìn]]", ch'o savéiva uzâ o [[fêugo]]. Inta cavèrna Fuyan – inta [[contêa de Dao]], [[Hunan]] – són stæti ritrovæ ànche dénti fosilizæ de ''Homo sapiens'' (datæ tra -i 125.000 e -i 80.000 ànni fa)

Ghe sónGh'én testimoniànse de [[proto-scrîtûa]] cinéize -a [[Jiahu]] (7000 a.C.), [[Damaidi]] (6000 a.C.), [[Dadiwan]] (5800–5400 a.C.) e [[Banpo]] (dadò-ou V milénio a.C.). Çèrtidùn studiôxi ipotîzan che ch'i [[scìnboli de Jiahu]] (VII milénio a.C.) ségian o ciù antîgo scistêma de scrîtûa cinéize.

[[File:Yinxu.jpg|thumb|left|upright=0.9|[[Yinxu]], co-iî rèsti da capitâle da tàrda [[dinastîa Shang]] (XIV sécolo b.C.)]]

Segóndo a-â tradiçión cinéize, a [[dinastîa Xia]] – ciù ò mêno into 2100 a.C. – aviéiva segnòu l'inìçio do scistêma polìtico da Cìnn-a, bazòu 'nsce monarchîe ereditâie (dîte "[[Dinastîe da stöia cinéize|dinastîe]]"), ch'o saiéiva duòu pe miléni. I stòrichi -a consciderâvan in mîto, finché çèrtidùn scâvi scentìfichi -a [[Erlitou]] ([[Henan]]) into 1959 avéivan rivelòu scîti da prìmma [[etæ do brónzo]]. Ancón no l'é ciæo se sti scîti ségian da atriboîse a-a dinastîa Xia ò -a 'n'âtra coltûa do mæximo perîodo. A dinastîa sucesîva – di [[dinastîa Shang|Shang]] – èa l'é a ciù antîga ch'ache ségge ànche confermâ da-edæ testimoniànse scrîte de l'época, e -a l'à regnòu in sciâ'nsciâ cianûa do [[Sciùmme Giâno]], inta Cìnn-a orientâle, dadò-ou XVII a l'XI sécolo a.C.. A quéll'época (ciù ò mêno into'nto 1500 a.C.) remónta -a coscì dîta [[scrîtûa òracolâre]], ch'a raprezénta -a fórma ciù antîga de scrîtûa cinéize scovèrta fìn'òua e l'é 'n antenâto dirètto di [[caràteri cinéixi]] modèrni.

Dòppo, i Shang êan stæti conquistæ da-i [[Dinastîa Zhou|Zhou]], ch'àn regnòu tra l'XI e -o V sécolo a.C., scibèn che l'outoritæ centralizâ ciàn cianìn se perdéiva pe vîa di scignôri da goæra feodâli, çèrtidùn prinçipâti che no ubidîvan ciù aò-ou rè Zhou e avéivan finîo pe goerezâ de lóngo pe 300 ànni, into coscì dîto [[Perîodo de primavéie -e de l'ötùnni]]. AÒ-ou ténpo do [[Perîodo di stâti conbaténti]] (V–III sécolo a.C.), gh'êan restæ sôlo sètte poténti stâti.

[[File:Chinesische-mauer.jpg|thumb|left|upright=0.9|O prìmmo inperatô da Cìnn-a, [[Qin Shi Huang]], o l'é avoxòu pe avéi unîo -e miâge di [[Perîodo di stâti conbaténti|Stâti conbaténti]] pe formâ -a [[Grànde miâgia cinéize]], ma -a ciù pàrte da strutûa d'ancheu remónta a-a [[dinastîa Ming]].]]

O [[Perîodo di stâti conbaténti]] -o l'êa finîo into'nto 221 a.C., dòppo che ocò-u [[Qin (stâto)|stâto de Qin]] o l'avéiva conquistòu i âtri sêi régni, riunîo -a Cìnn-a, e stabilîo 'n'[[outocraçîa]]. [[Qin Shi Huang]], rè de Qin, o s'êa proclamòu "Prìmmo inperatô" da dinastîa Qin, e -o l'avéiva portòu avànti de rifórme [[Legalìsmo (filozofîa)|legalìste]] 'nte tùtta -a Cìnn-a, prezénpio a-â standardizaçión forsâ di [[caràteri cinéixi]], de [[Unitæ de mezûa cinéixi|unitæ de mezûa]], da larghéssa de stràdde (òscîa de l'asciæ di càri), e da monæa. A seu dinastîa -a l'êa batûo -e [[Baiyue|tribù Yue]] intein [[Guangxi]], [[Guangdong]], e [[Vietnam]], ma -a l'êa duâ sôlo chìnze ànni, e -a l'êa chéita pöco dòppo a-â mòrte do Prìmmo inperatô, aprêuvo a-eæ tànte ribelioìn segoîte a-eæ seu dûe polìtiche outoritâie.