Cinn-a: diferénse tra e verscioìn

Contegnûo scasòu Contegnûo azónto
GianWiki (discusción | contribûti)
mNisciùn ògètto de modìfica
GianWiki (discusción | contribûti)
mNisciùn ògètto de modìfica
Lìnia 35:
|festa=
}}
A '''Cìnn-a''' (中國, 中国, ''Zhōngguó'', leteralménte "Régno de mêzo"), oficialménte a '''Repùbrica Popolâre Cinéize''' (中華人民共和國, 中华人民共和国, ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó''), a l'é 'n stâto de l'[[Axia|Àzia]] òrientâle, con capitâle [[Pechin|Pechìn]]. A Cìnn-a a l'é o prìmmo pàize do móndo pe popolaçión, con ciù ò mêno 1.428.000.000 abitànti (calcolæ segóndo 'na stìmma fæta 'nto 2018) e o tèrso pàize do móndo pe estensción, con ciù ò mêno 9.600.000[[Chilometro quaddro|km²]]. O stâto o l'é governòu da-uo [[Partîo Comunìsta Cinéize]], che o l'ezèrcita giurisdiçión in scê 22 [[Provìnse da Cìnn-a|provìnse]], çìnque [[Regioìn aotònome da Cìnn-a|regioìn aotònome]], quàttro [[Monicipalitæ da Cìnn-a|monicipalitæ]] (Pechìn, [[Tianjin]], [[Shanghai]] e [[Chongqing]]), e le [[Regioìn aministratîve speciâli da Cìnn-a|regioìn aministratîve speciâli]] de [[Hong Kong]] e [[Macao|Macau]].
 
A Cìnn-a a l'é stæta a chìnn-a de d'unn-a de prìmme civilizaçioìn do móndo, nasciûa into fèrtile baçî do [[Sciùmme Giâno]], inta [[Cianûa da Cìnn-a do Nòrd]]. Pe miléni, a comensâ da-a quæxi lezendâia [[dinastîa Xia]] do XI sécolo a.C., o scistêma polìtico o l'é stæto bazòu in sce monarchîe ereditâie, ò [[Dinastîe da stöia cinéize|dinastîe]], tra tànti cangiaménti polìtici. Into III sécolo a.C., a [[Goære de unificaçión do stâto de Qin|dinastîa Qin a l'à unificòu a Cìnn-a]] pe-a prìmma vòtta, dàndo òrigine òa-uo [[Dinastîa Qin|prìmmo inpêro cinéize]], méntre co-a sucesîva dinastîa di [[Dinastîa Han|Han]], ch'a l'é stæta òa-uo potêre da-uo 206 a.C. òa-uo 220 d.C., ghe són stæti ezénpi de tecnologîa asæ avansâ pe quéllo ténpo, cómme a fabricaçión da [[càrta]] e a [[bùscioa]], óltre a megioaménti 'nte l'agricoltûa e 'nta mêxìnn-a. Con l'invençión da [[pôvie pe sparâ]] e da [[stànpa a caràteri mòbili]] sótta e dinastîe di [[dinastîa Tang|Tang]] (618–907) e di [[dinastîa Song setentrionâle|Song setentrionâli]] (960–1127), són stæte conpletæ e [[quàttro grénde invençioìn]]. A coltûa Tang a s'êa difûza pe l'Àzia, gràçie a-a nêua [[vîaVîa da sæa]], ch'a portêa i comerciànti scìn scìnn'a-a [[Mezopotàmia]] e òa-uo [[Còrno d'Àfrica]]. Into 1912, co-a [[rivoluçión Xinhai]] che a scorîa a [[dinastîa Qing]] e fondâva a [[Repùbrica de Cìnn-a (1912-1949)|Repùbrica de Cìnn-a]], finîa o domìnio dinàstico. Inta II Goæra mondiâle, a Cìnn-a a l'é stæta devastâ da-i conflìtti intèrni, e da-uo [[Giappon|Giapón]], caxonàndo a [[goæra civîle cinéize]], a-a quæ a l'êa segoîa 'na divixón do teritöio, into 1949, co-o [[Partîo Comunìsta Cinéize]] de [[Mao Zedong]] ch'o fondâva a Repùbrica popolâre cinéize in sciô continente, méntre o govèrno naçionalìsta goidòu da-uo [[Kuomintang]] se retiâva inte l'îzoa de [[Taiwan]], dónde o l'à governòu scìn òscìnn'a-uo 1996, quànde o pàize o diventâva 'na democraçîa. A-a giornâ d’ancheu, o [[status polìtico de Taiwan]] o l'é inçèrto.
 
A Cìnn-a a l'é 'na [[repùbrica]] [[Socialìsmo|socialìsta]] [[Stâto unitâio|unitâia]] [[Monopartitìsmo|monopartìtica]], e a l'é un di pöchi [[Stâto socialìsta|stâti socialìsti]] existénti. Discidénti polìtichi e grùppi pe-a diféiza di [[dirìtti umâni]] àn acuzòu o govèrno cinéize de mancànse into rispètto di dirìtti umâni, sopresción de minorànse étniche e religiôze, censûa e sorvegiànsa de màssa, e represción de protèste (cómme prezénpio [[Protèsta de ciàssa Tiananmen|into 1989]]). O govèrno cinéize o l'à diciaròu che o dirìtto a-a suscisténsa e òa-uo [[svilùppo econòmico]] végnan prìmma di âtri tîpi de dirìtti umâni, e che o concètto di dirìtti umâni gh'aviéiva da consciderâ o livéllo econòmico de 'n pàize.
 
Da-uo 1978, gràçie a l'introduçión de rifórme econòmiche, l'[[Economîa da Cìnn-a|economîa cinéize]] a l'é cresciûa a-a spedîa, con perçentoâli de créscita anoâle sénpre sórvia i 6 pónti. Segóndo a Bànca Mondiâle, o PIL da Cìnn-a o l'é cresciûo da 150.000.000.000$ (1978) a 12.240.000.000.000$ (2017), e – segóndo dæti ofiçiæ – amontâva a 90.000.000.000.000 de yuan (13.500.000.000.000$) into 2018. Da-uo 2010, a Cìnn-a a l'é a segónda economîa ciù grànde in sciâ bâze do PIL nominâle e, da-uo 2014, a ciù grànde do móndo a paritæ de potêre d'acquìsto. Da-uo 2019, a l'é o pàize co-o magiô nùmero de rìcchi inte tùtto o móndo. O pàize o l'é ànche o ciù grànde esportatô e o segóndo ciù grànde inportatô de mèrçi. A Cìnn-a a l'é riconosciûa cómme [[Stâti con àrmi nucleâri|stâto con àrmi nucleâri]], e o gh'à o ciù grànde ezèrcito permanénte, l'[[Ezèrcito Popolâre de Liberaçión]], e o segóndo magiô budget pe-a diféiza militâre. A RPC a l'é 'n ménbro permanénte do [[Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe]], e 'n partner globâle atîvo de l'[[Asociaçión de naçioìn do sùd-èst aziàtico|ASEAN]]. A Cìnn-a a l'é consciderâ 'na [[Superpoténse potençiâli|superpoténsa potençiâle]], sorviatùtto pe-a grandéssa da seu popolaçión, da seu economîa, e do seu ezèrcito.
 
==Nómmi==
De sòlito i cinéixi se riferìscian òa-uo pròpio pàize co-o tèrmine ''Zhōngguó'' (中国, conpòsto de ''zhōng'', "centrâle" ò "de mêzo", e ''guó'', "régno", "stâto"). St'antîga paròlla (s'atrêuva 'nto ''[[Clàscico di docoménti]]'', do VI sécolo a.C.) a gh'à 'n valô religiôzo e cosmològico, zaché a raprezénta a civiltæ ch'a stà into mêzo (a livéllo celestiâle), e in òrìgine a l'êa 'n nómme coletîvo ch'o se riferîva a tùtti i régni inte cianûe da Cìnn-a setentrionâle. Dòppo a creaçión de l'inpêro, o nómme o l'êa divegnûo scinònimo da tæra dónde vivéivan i cinéixi Han, in contràsto co-e tære dónde stâvan i "bàrbari" de âtre etnîe, prezénpio e tribù di Xiongnu (匈奴, ''Xiōngnú''). Sótta a dinastîa [[Manciù|mancéize]] di Qing, o tèrmine o l'avéiva pèrso quéllo sénso streitaménte ligòu a l'apartenénsa étnica òa-uo grùppo Han, e o l'avéiva finîo pe conprénde tùtti i grùppi into inpêro multiétnico e multicolturâle di Qing.
 
Into XIX sécolo, o tèrmine ''Zhōngguó'' o l'êa divegnûo scinònimo de stâto (o naçión) cinéize, e da-uo 1949 o nómme ofiçiâ do pàize o l'é Repùbrica Popolâre Cinéize (中华人民共和国, ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó'').
 
Ghe són divèrse teorîe che prêuvan a spiêgâ l'òrìgine da paròlla "Cìnn-a". A poriéiva êse derivâ da-uo [[Léngoa persiànn-a|persiàn]] ''Chin'' (چین‎), ch'o derîva da-a paròlla [[Léngoa sànscrita|sànscrita]] ''Cīna'' (चीन), ch'a s'atrêuva 'nte prìmme scrîtûe [[Induiximo|indoìste]], tra e quæ o ''[[Mahābhārata]]'' (V sécolo a.C.) e o ''[[Manusmṛti]]'' (II sécolo a.C.). Sta teorîa contradiéiva quélla propòsta da Martino Martini into XVII sécolo, segóndo a quæ a paròlla deriviéiva da-uo nome – into [[Léngoa cinéize antîga|cinéize antîgo]] – da dinastîa Qin, 秦 (ricostroîo cómme ''*dzin'').
 
==Stöia==
Lìnia 55:
[[File:National Museum of China 2014.02.01 14-43-38.jpg|thumb|left|In vâzo vêgio de 10.000 ànni, da coltûa da [[gròtta de Xianren]] (18000–7000 a.C.)]]
Çèrtidùn repèrti archiològichi fàn supónn-e che çèrti omìnidi àgian visciûo in Cìnn-a, inte 'n èrco de ténpo conpréizo tra i 2 milioìn e i 250.000 ànni fa. Inte 'na cavèrna a [[Zhoukoudian]], arénte [[Pechin|Pechìn]], són stæti ritrovæ i rèsti fòsili (datæ tra i 680.000 e i 780.000 ànni fa) de 'n ''[[Homo erectus]]'', dîto "[[Homo erectus pekinensis|òmmo de Pechìn]]", ch'o savéiva uzâ o [[fêugo]]. Inta cavèrna Fuyan – inta [[contêa de Dao]], [[Hunan]] – són stæti ritrovæ ànche dénti fosilizæ de ''Homo sapiens'' (datæ tra i 125.000 e i 80.000 ànni fa)
Ghe són testimoniànse de [[proto-scrîtûa]] cinéize a [[Jiahu]] (7000 a.C.), [[Damaidi]] (6000 a.C.), [[Dadiwan]] (5800–5400 a.C.) e [[Banpo]] (da-uo V milénio a.C.). Çèrtidùn studiôxi ipotîzan che i [[scìnboli de Jiahu]] (VII milénio a.C.) ségian o ciù antîgo scistêma de scrîtûa cinéize.
XVII ò-u XI sécolo a.C. Remónta a st'época (a partî ciù ò mêno dò-u 1500 a.C.) a coscì dîta [[scrîtûa òracolâre]], ch'a raprezénta a ciù antîga fórma de scrîtûa cinéize scovèrta fin'òua, e a l'é 'n antenâto dirètto di [[caràteri cinéixi]] modèrni.
 
===Prìmme dinastîe===
[[File:Yinxu.jpg|thumb|left|upright=0.9|[[Yinxu]], co-i rèsti da capitâle da tàrda [[dinastîa Shang]] (XIV sécolo b.C.)]]
Segóndo a tradiçión cinéize, a [[dinastîa Xia]] – ciù ò mêno into 2100 a.C. – aviéiva segnòu l'inìçio do scistêma polìtico da Cìnn-a, bazòu 'nsce monarchîe ereditâie (dîte "[[Dinastîe da stöia cinéize|dinastîe]]"), ch'o saiéiva duòu pe miléni. I stòrichi a consciderâvan in mîto, finché çèrtidùn scâvi scentìfichi a [[Erlitou]] ([[Henan]]) into 1959 avéivan rivelòu scîti da prìmma [[etæ do brónzo]]. Ancón no l'é ciæo se sti scîti ségian da atriboîse a-a dinastîa Xia ò a 'n'âtra coltûa do mæximo perîodo. A dinastîa sucesîva – di [[dinastîa Shang|Shang]] – è a ciù antîga ch'a ségge ànche confermâ da-e testimoniànse scrîte de l'época, e a l'à regnòu in sciâ cianûa do [[Sciùmme Giâno]], inta Cìnn-a orientâle, da-uo XVII a l'XI sécolo a.C.. A quélla quéll'época (ciù ò mêno into 1500 a.C.) remónta a coscì dîta [[scrîtûa òracolâre]], ch'a raprezénta a fórma ciù antîga de scrîtûa cinéize scovèrta fìn'òua e l'é 'n antenâto dirètto di [[caràteri cinéixi]] modèrni.
 
Dòppo, i Shang êan stæti conquistæ da-i [[Dinastîa Zhou|Zhou]], che ch'àn regnòu tra l'XI e o V sécolo a.C., scibèn che l'outoritæ centralizâ ciàn cianìn se perdéiva pe vîa di scignôri da goæra feodâli, çèrtidùn prinçipâti che no ubidîvan ciù òa-uo rè Zhou e avéivan finîo pe goerezâ de lóngo pe 300 ànni, into coscì dîto [[Perîodo de primavéie e de l'ötùnni]]. ÒA-uo ténpo do [[Perîodo di stâti conbaténti]] (V–III sécolo a.C.), gh'êan restæ sôlo sètte poténti stâti.
 
===Cìnn-a inperiâle===
Lìnia 68 ⟶ 67:
O [[Perîodo di stâti conbaténti]] o l'êa finîo into 221 a.C., dòppo che o [[Qin (stâto)|stâto de Qin]] o l'avéiva conquistòu i âtri sêi régni, riunîo a Cìnn-a, e stabilîo 'n'[[outocraçîa]]. [[Qin Shi Huang]], rè de Qin, o s'êa proclamòu "Prìmmo inperatô" da dinastîa Qin, e o l'avéiva portòu avànti de rifórme [[Legalìsmo (filozofîa)|legalìste]] 'nte tùtta a Cìnn-a, prezénpio a standardizaçión forsâ di [[caràteri cinéixi]], de [[Unitæ de mezûa cinéixi|unitæ de mezûa]], da larghéssa de stràdde (òscîa de l'asciæ di càri), e da monæa. A seu dinastîa a l'êa batûo e [[Baiyue|tribù Yue]] inte [[Guangxi]], [[Guangdong]], e [[Vietnam]], ma a l'êa duâ sôlo chìnze ànni, e a l'êa chéita pöco dòppo a mòrte do Prìmmo inperatô, aprêuvo a-e tànte ribelioìn segoîte a-e seu dûe polìtiche outoritâie.
 
Dòppo 'na [[Dìsputa Chu-Han|goæra civîle]], inta quæ a libràia inperiâle a [[Xianyang]] a l'êa stæta bruxâ, a [[dinastîa Han]] a l'êa arivâ òa-uo potêre, e a l'êa regnòu da-uo 206 a.C. òa-uo 220 d.C., creàndo a l'intèrno do seu pòpolo 'n identitæ colturâle ancón aregordâ 'ntonte l'etnònimo di [[cinéixi Han]]. I Han avéivan alargòu asæ i confìn de l'inpêo, con canpàgne militâri 'nte l'[[Àzia centrâle]], inta [[Mongòllia]] e a [[Coréa do Sùd]], e 'nto [[Yunnan]], e co-o recùpero do Guangdong e do Vietnam setentrionâle da-e moén do [[régno de Nanyue]]. A prezénsa di Han inte l'Àzia centrâle e 'nta [[Sògdia]] a l'avéiva agiutòu a stabilî o percórso da [[Via da sæa]], ch'a l'aviéiva rinpiasòu a vêgia stràdda pe l'[[India|Ìndia]] tra e montàgne de l'[[Himalaya]]. Ciàn cianìn, a Cìnn-a di Han a l'êa divegnûa a ciù grànde economîa do móndo antîgo. A despêto da iniçiâle decentralizaçión di Han, e l'abandón ofiçiâ da filozofîa [[Legalìsmo (filozofîa)|legalìsta]] di Qin, rinpiasâ da-uo [[Confucianéximo]], i Han e i seu sucesôi avéivan mantegnûo e instituçioìn e polìtiche legalìste.
[[File:Terracotta Army Pit 1 front rank detail.JPG|thumb|L'[[Ezèrcito de tærachéutta]] (ciù ò mêno 210 b.C.) descovèrto fêua do [[Mouzolêo do prìmmo inperatô Qin]], dónde ancheu a gh'é a çitæ de [[Xi'an]]]]
Dòppo a fìn da dinastîa Han, o gh'êa stæto 'n perîodo de conflìtto, ciamòu [[Tréi régni]] – e figûe prinçipæ do quæ êan stæte pöi inmortalæ into ''[[Romànso di tréi régni]]'', un di [[Romànsi clàscichi cinéixi|Quàttro clàscichi]] da [[letiatûa cinéize]] – a-a fìn do quæ [[Cao Wei|Wei]] o l'êa stæto fîto sconfìtto da-a [[dinastîa Jin]], che pöi a l'êa chéita pe-a [[Goæra di éutto prìnçipi|goæra civîle]] nasciûa pe l'arîvo de 'n inperatô [[Hui (inperatô Jin)|con dizabilitæ do svilùppo]]. I [[Çìnque bàrbari]] avéivan invâzo e governòu a Cìnn-a setentrionâle, into perîodo ciamòu [[Sézze régni]]. I [[Xianbei]] l'êan pöi unificâ come [[Wei do nòrd]], con l'inperatôe [[Xiaowen]] ch'o l'avéiva abolîo a polìtica de apartheid de prìmma e inpòsto 'na dràstica "scinizaçión" di seu sùditi, integràndoli 'nta coltûa cinéize. Into sùd, o generâle [[Inperatô Wu de Song|Liu Yu]] s'êa aseguâto che i Jin avésan renonçiòu òa-uo tröno in favô da [[Dinastîa Liu Song|Liu Song]]. I vàrri sucesôi de sti stâti êan ciamæ [[dinastîe do Nòrd e do Sùd]], e-e doædôe zöne êan pöi stæte riunîe da-i [[Dinastîa Sui|Sui]] into 581, i quæ avéivan portòu avànti rifóme de l'agricoltûa, de l'economîa, e do scistêma di [[ezàmmi inperiâli]], costroîo o [[Gràn Canâ (Cìnn-a)|Gràn Canâ]], e patrocinòu o [[Buddiximo|budìsmo]]. Liâtri ascì êan fîto chéiti, aprêuvo a-i dizórdini che s'êan difûxi dòppo o bàndo da lêva pe-i travàggi pùblici e o faliménto de [[Goæra Goguryeo–Sui|'na goæra]] inta [[Goguryeo|Coréa setentrionâle]].
 
Sótta e sucesîve dinastîe di [[Dinastîa Tang|Tang]] e di [[Dinastîa Song|Song]], a l'êa prinçipiâ 'n'etæ d'öo pe l'economîa, a tecnologîa e a coltûa da Cìnn-a. L'inpêro di Tang o l'avéiva repigiòu o contròllo de [[regioìn òcindentâli]] e da [[viaVia da sæa]], e trasformòu a capitâle [[Chang'an]] inte 'n céntro urbâno cosmopolîta, ma o l'êa stæto, a ògni mòddo, devastòu e indebolîo da-a [[ribelión de An Lushan]] do VIII sécolo, e o l'êa deruòu do tùtto into 907, co-i governatôi militâri locâli che diventâvan ingovernàbili. Co-i Song a tendénsa separatìsta a l'êa finîa, e o s'êa creòu 'n equilìbrio de potêri tra a dinastîa e i [[Dinastîa Liao|Liao do Kitai]]. I Song êan stæti o prìmmo govèrno do móndo a fâ circolâ monæa de càrta, e a prìmma entitæ polìtica a dotâse de 'na marìnn-a militâre permanénte, ch'a l'êa suportâ da 'n'indùstria navâle bén svilupâ, e da-i comèrci marìtimi.
[[File:Along the River During the Qingming Festival (detail of original).jpg|thumb|left|In detàggio de ''Lóngo o sciùmme inta Fèsta de Qingming'', 'na pitûa do XII sécolo ch'a móstra a vìtta de tùtti i giórni inta capitâle di [[Dinastîa Song|Song]], [[Bianjing]] (ancheu [[Kaifeng]])]]
Tra o X e l'XI sécolo, sorviatùtto aprêuvo a-a difuxón da coltivaçión do rîzo, e a sovraproduçión de çìbbo, a popolaçión da Cìnn-a a l'êa radogiâ fìn fìnn'a arivâ ciù ò mêno a 100 milioìn de persónn-e. Co-a dinastîa Song a gh'êa stæta ànche 'na [[Neoconfucianéximo|riscovèrta do Confucianéximo]], e 'na fioritûa da filozofîa e de àrti, con nêuvi livélli de maturitæ e conplessitæ inta [[pitûa di paizàggi]] e inta lavoraçión da [[porçelànn-a]]. A ògni mòddo, a dinastîa [[jurchen]] di [[Dinastîa Jin (1115–1234)|Jin]] a s'êa acòrta da deboléssa militâre de l'ezèrcito Song, e into 1127, inte [[goære Jin-Song]], l'[[inperatô Huizong de Song]] o l'êa stæto caturòu, e a capitâle [[Bianjing]] conquistâ. I Song restæ s'êan retiæ 'nta Cìnn-a meridionâle.
 
Into XIII sécolo, i móngoli [[Invaxón móngola da Cìnn-a|avéivan conquistòu a Cìnn-a]] – co-o càppo di [[móngoli]], [[Kublai Khan]], che 'nto 1271 o l'avéiva proclamòu a [[dinastîa Yuan]] – e scancelòu i ùrtimi rèsti da dinastîa Song. Prìmma de l'invaxón móngola, a popolaçión da Cìnn-a di Song a l'êa de 120 milioìn de çitadìn, e òa-uo ténpo do censiménto do 1300 a s'êa ridûta a 60 milioìn. Into 1368, in pizàn ciamòu Zhu Yuanzhang o l'êa scorîo i Yuan e fondòu a [[dinastîa Ming]], pigiàndo o nómme inperiâle de [[Hongwu]]. Sótta i Ming a gh'êa stæta 'n'âtra etæ d'öo pe-a Cìnn-a, ch'a l'êa svilupòu unna de marìnn-e militâri ciù fòrti do móndo, e 'n'economîa prosperôza, óltre òa-uo svilùppo de àrti e da coltûa. Inte sto perîodo, l'amiràlio [[Zheng He]] o l'avéiva conpîo i [[Viâgi do tezöo da dinastîa Ming|viâgi do tezöo di Ming]] inte l'[[òcéano Indiàn]], arivàndo fin a l'[[Àfrica òrientâle]].
 
Inti prìmmi ànni da dinastîa Ming, a capitâle da Cìnn-a a l'êa stæta spostâ da [[Nanjing]] a [[Pechin|Beijing]]. Co-a nàscita do capitalìsmo, filòzofi cómme [[Wang Yangming]] avéivan criticòu o neoconfucianéximo, anpliàndolo con concètti de [[individoalìsmo]] e egoaliànsa de [[quàttro òcupaçioìn]]. A clàsse di [[Fonçionâio-leteròu|fonçionâi-leteroéi]] a l'êa divegnûa 'na fòrsa de sostêgno de l'indùstria e do comèrcio inti moviménti de boicotàggio de tàsce, i quæ, insémme a-e carestîe e a-a diféiza da-e l'[[Invaxoìn giaponéixi da Coréa (1592–1598)|invaxoìn giaponéixi da Coréa]] e da-e l'[[Tranxiçión tra Ming e Qing|invaxoìn manciù]], avéivan vuòu e càsce do stâto.
 
Into 1644, Beijing a l'êa stæta conquistâ da 'na coaliçión de fòrse de pizén ribèlli goidæ da [[Li Zicheng]], e l'inperatô [[Chongzhen]] o s'êa soîcidòu. A dinastîa manciù di [[Dinastîa Qing|Qing]], aleâ co-o generâle Ming [[Wu Sangui]], a l'avéiva scorîo a [[dinastîa Shun]] fondâ da Li, e pigiòu o contròllo de Beijing, ch'a l'êa pöi diventâ a nêuva capitâle da dinastîa Qing.
Lìnia 84 ⟶ 83:
===Perîodo tardoinperiâle===
[[File:Regaining the Provincial Capital of Ruizhou.jpg|thumb|left|upright=0.9|'Na raprezentaçión do XIX sécolo da [[Rivòlta di Taiping]] (1850–1864)]]
A dinastîa Qing, duâ da-uo 1644 òa-uo 1912, a l'é stæta l'ùrtima dinastîa inperiâle da Cìnn-a. A seu conquìsta do stâto Ming a l'êa costâ 25 milioìn de mòrti, e l'economîa do pàize a l'êa pegiorâ tànto. Dòppo a fìn di [[Ming meridionâli]], co-a conquìsta do [[khanâto di zùngari]], a [[Mongòllia]], o [[Tibet|Tìbet]] e o [[Xinjiang]] êan diventæ pàrte de l'inpêro. L'outocraçîa centralizâ a l'êa stæta rinforsâ pe reprìmme i òpoxitôi di Qing, con polìtiche de rilàncio de l'agricoltûa e limitaçión do comèrcio, co-o l'''[[Haijin]]'' (“interdiçión marìtima”), e co-o contròllo ideològico, raprezentòu da l'[[inquixiçión leterâia]]. Tùtto quésto o l'avéiva caxonòu stagnaçión sociâle e econòmica. A-a meitæ do XIX sécolo, l'inperialìsmo òcindentâle o l'avéiva descadenòu e [[goære de l'òpio]], conbatûe cóntra a Gràn Bretàgna e a Frànsa, aprêuvo a-e quæ – co-o [[tratâto de Nanchìn]] do 1842, o prìmmmo di coscì dîti "[[Tratâti inegoâli]]" – a Cìnn-a a l'êa stæta costréita a pagâ 'n'indenizaçión, arvî di pòrti, permétte l'[[estrateritorialitæ]] pe-i foestêi, e cêde [[Hong Kong]] a-i britànichi. Dòppo a [[prìmma goæra scìno-giaponéize]] (1894–95), a Cìnn-a a l'avéiva pèrso infloénsa in sciâ [[Coréa|penîzoa coreànn-a]], e cedûo [[Taiwan]] òa-uo [[Giappon|Giapón]].
 
Ànche sótta a dinastîa Qing êan nasciûi dizórdini intèrni, e gh'êan stæte dêxénn-e de milioìn de mòrti, spécce 'nta [[ribelión do Löto Giànco]] (1794–1804), inta (falîa) [[rivòlta di Taiping]] (1850–1864) che a l'avéiva fæto o trèsto 'nta Cìnn-a meridionâle, e 'nta [[rivòlta di Dunghén]] (1862–77) into nòrd-èst. O sucèsso iniçiâle do [[Moviménto de outo-rinforsaméntooutorinforsaménto]] inti anni '60 do XIX sécolo o l'êa pöi stæto ridimenscionòu da 'na série de batòste militâri inti ànni '80 e '90.
 
Into XIX sécolo, a l'êa prinçipiâ a grànde [[Emigraçión cinéize|diàspora cinéize]], e-e pèrdie caxonæ da l'emigraçión s'azonzéivan a quélle caozæ da-i conflìtti e da-e catàstrofi, cómme prezénpio a [[carestîa inta Cìnn-a setentrionâle do 1876–79]], inta quæ gh'êan stæti tra i 9 e i 13 milioìn de mòrti. Into 1898, l'inperatô [[Guangxu]] o l'avéiva preparòu 'n [[Rifórma di çénto giórni|ciàn de rifórme]] pe dâ inìçio a 'na [[monarchîa costituçionâle]], ma sti cén êan stæti aroînæ da l'inperatrîce [[Dowager Cixi]]. Ànche a desfortunâ [[ribelión di Bòcser]] cóntra i foestêi, inti ànni 1899–1901, a l'avéiva indebolîo ancón de ciù a dinastîa. Scibèn che Cixi patrocinâva 'n progràmma de rifórme, a [[rivoluçión Xinhai]] di ànni 1911–1912 a l'avéiva pöi mìsso fìn a-a dinastîa Qing, fondàndo a [[Repùbrica de Cìnn-a (1912-1949)|Repùbrica de Cìnn-a]].
Lìnia 92 ⟶ 91:
===Repùbrica (1912–1949)===
[[File:Republic of China proclaimtion.png|thumb|left|Sun Yat-sen o proclâma a Repùbrica cinéize into 1912]]
O 1° Zenâ 1912, [[Sun Yat-sen]] do [[Kuomintang]] (partîo naçionalìsta) o l'êa stæto nominòu prescidénte provizöio da Repùbrica, ròllo pöi pasòu a [[Yuan Shikai]], in ex generâle Qing ch'o s'êa proclamòu [[Inpêro de Cìnn-a (1915–1916)|inperatô da Cìnn-a]] into 1915, ma aprêuvo òa-uo mâconténto popolâre e a l'òpoxiçión do seu [[Còrpo d'armâ Beiyang|ezèrcito Beiyang]], o l'avéiva dovûo filâsela e ristabilî a repùbrica.
 
Dòppo a mòrte de Yuan Shikai into 1916, a Cìnn-a a l'êa diventâ politicaménte menisâ: o govèrno de Pechìn o l'êa riconosciûo a livéllo internaçionâle, ma no avéiva nisciùn vêo potêre, e a ciù pàrte do teritöio o l'êa controlòu a livéllo regionâle da vàrri scignôri da goæra. A-a fìn di anni '20, o Kuomintang – goidòu da-o diretô de l'[[académia militâre da Repùbrica de Cìnn-a]], [[Chiang Kai-shek]] – o l'êa stæto capâçe de unificâ o pàize sótta o seu contròllo gràçie a 'na série de àbili manêuvre polìtico-militâri, conosciûe co-o nómme de [[Spediçión do nòrd]]. O Kuomintang o l'avéiva spostòu a capitâle a [[Nanjing]] e inplementòu a "tutêla polìtica", 'na fâze de mêzo de svilùppo polìtico, ilustrâ into progràmma di [[Tréi prinçìppi do pòpolo]] di Sun Yat-sen, pe trasformâ a Cìnn-a 'nte 'n stâto democràtico modèrno. Aprêuvo a-e divixoìn polìtiche do pàize, o l'êa stâto difìçile pe Chiang conbàtte i [[Comunìsmo cinéize|comunìsti]] de l'[[Ezèrcito Popolâre de Liberaçión]] (EPL), cóntra o quæ o Kuomintang s'êa batûo fìn da-o 1927 inta [[goæra civîle cinéize]]. A goæra a l'êa andâ bén pe-uo Kuomintang, spécce dòppo che l'EPL s'êa retiòu 'nta [[Lónga màrcia]], fìn quànde e agrescioìn giaponéixi e l'[[incidénte di Xi'an]] do 1936 o l'avéiva costréito a afrontâ l'[[inpêro giaponéize]].
[[File:1945 Mao and Chiang.jpg|thumb|[[Chiang Kai-shek]] e [[Mao Zedong]] fàn in brìndixi into 1946 dòppo a fìn da II Goæra Mondiâle]]
A [[segónda goæra scìno-giaponéize]] (1937–1945), into mêzo da II Goæra Mondiâle, a l'avéiva portòu a 'n'aleànsa téiza tra o Kuomintang e l'EPL. E fòrse giaponéixi avéivan comìsso tànti [[Crìmini de goæra giaponéixi|crìmini de goæra]], e ciù ò mêno 20 milioìn de civîli cinéixi êan mòrti (tra i 40.000 e i 300.000 civîli [[Masâcro de Nanchìn|êan stæti masacræ]] inta'nta çitæ de Nanchìn inte l'òcupaçión giaponéize). Insémme a l'âtre træ poténse ([[Regno Unïo|Régno Unîo]], [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi d'América]] e [[Union Sovietica|Unión Soviética]]), a Cìnn-a a l'é stæta in di quàttro gréndi [[Aleæ da Segónda Goæra Mondiâle|aleæ da II Goæra Mondiale]]. Dòppo a réiza do Giapón into 1945, Taiwan, conpréize e îzoe [[Penghu]], êanêa tornætornâ sótta o contròllo cinéize. A Cìnn-a a l'avéiva vìnto, ma l'êa devastâ da-a goæra e sénsa palànche. E òstilitæ tra o Kuomintang e i comunìsti avéivan pöi finîo pe descadenâ 'n'âtra goæra civîle. Into 1947 o l'êa stæto introdûto 'n govèrno costituçionâle, ma aprêuvo a-i dizórdini, tànti di provediménti da [[Costituçión da Repùbrica de Cìnn-a|costituçión da Repùbrica]] no vegnîvan aplicæ inta Cìnna continentâle.
 
===Repùbrica popolâre (1949–ancheu)===
[[File:Mao proclaiming the establishment of the PRC in 1949.jpg|thumb|[[Mao Zedong]] proclâma a RPC into 1949]]
I gréndi conbatiménti da goæra civîle cinéize êan finîi into 1949, co-o partîo comunìsta ch'o controlâva quæxi tùtta a [[Cìnn-a continentâle]]; òa-uo Kuomintang, ch'o se retiâva, restâvan sôlo Taiwan, [[Hainan]], e-e îzoe d'in gîo. O 20 Seténbre 1949, o [[prescidénte do Partîo Comunìsta Cinéize]] [[Mao Zedong]], o l'avéiva proclamòu a fondaçión da Repùbrica popolâre cinéize co-in discórso a-a Prìmma seçión plenâia da conferénsa consultatîva polìtica do pòpolo cinéize. O 1° Òtôbre, inte 'na grànde celebraçión a [[ciàssa Tiananmen]], Mao o l'avéiva fæto 'na proclamaçión pùblica òa-uo rastéllo Tiananmen, e quélla dæta a l'êa divegnûa o prìmma [[Giornâ naçionâle da Repùbrica popolâre cinéize|giornâ naçionâle]] do nêuvo pàize. Into 1950, l'Ezèrcito Popolâre de Liberaçión o l'avéiva conquistòu l'îzoa de Hainan, e s'êa anésso o Tìbet, ma e restànti fòrse do Kuomintang avéivan continoòu a rivoltâse 'nta Cìnn-a meridionâle pe tùtti i ànni '50.
 
O regìmme o consolidâva a seu popolaritæ tra i pizén con de rifórme di terén, che conprendéivan a condànna a mòrte de quæxi doî milioìn de propiêtâi teriêri, e a Cìnn-a a svilupâva 'n scistêma industriâle indipendénte e [[Àrmi de distruçión de màssa inta Repùbrica popolâre cinéize|àrmi nucleâri pròpie]], méntre a popolaçión aomentâva. A ògni mòddo, o [[Gràn sâto in avànti]] – in grànde progètto de rifórme idealìste – [[Grànde carestîa cinéize|o l'avéiva caxonòu tra i 15 e i 35 milioìn de mòrti]] tra o 1958 e o 1961, sorviatùtto pe fàmme. Into 1966, Mao e i seu inaogurâvan a [[Rivoluçión colturâle]], ch'a dâva inìçio a 'n decénio de acûze polìtiche e dizórdini sociâli, che saiéivan duæ fìnn'a-a mòrte de Mao into 1976. Into 1971, a RPC rinpiassâva a Repùbrica inte Naçioìn Unîe, e pigiâva o seu pòsto cómme ménbro permanénte do Conséggio de secuéssa.
[[File:Deng Xiaoping and Jimmy Carter sign dipoomatic agreements between the United States and China. - NARA - 183277.tif|thumb|left|[[Deng Xiaoping]] co-o prescidénte americàn [[Jimmy Carter]] into 1979]]
Dòppo a mòrte de Mao, a [[Bànda di quàttro]] a l'êa stæta arestâ e acuzâ pe-i ecèssi da Rivoluçión colturâle, e into 1978 [[Deng Xiaoping]] o l'avéiva pigiòu o potêre, avàndo inportànti [[Rifórma econòmica cinéize|rifórme econòmiche]]: o partîo molâva o contròllo do govèrno in sciâ vìtta di çitadìn, e- e [[Comùn popolâre|comuìn]] vegnîvan ciàn cianìn desfæte. Quésto segnâva a tranxiçión da Cìnn-a da 'n'economîa cianificâ a 'n'economîa mésccia [[Economîa de mercòu socialìsta|sénpre ciù vixìnn-a a 'n mercòu avèrto]]. A violénta represción de [[Protèste de ciàssa Tiananmen do 1989|protèste di studénti in ciàssa Tiananmen into 1989]] a l'avéiva portòu a sançioìn cóntra o govèrno cinéize da pàrte de vàrri pàixi.
 
Inti anniànni '90, sótta l'aministraçión de [[Jiang Zemin]], [[Li Peng]] e [[Zhu Rongji]], a Cìnn-a a l'avéiva levòu da-a povertæ ciù ò mêno 150 milioìn de pizén, e sostegnûo 'na créscita anoâle média do PIL de l'11,2%. Into 2001, o pàize o intrâva 'nte l'[[Òrganizaçión mondiâle do comèrcio]], e inti'nti anniànni 2000 – sótta a goîda de [[Hu Jintao]] e [[Wen Jiabao]] – o mantegnîva o seu âto tàscio de créscita econòmica, scibén che sta créscita a l'avéiva avûo 'n grànde inpàtto 'nscê risórse e 'nsce l'anbiénte, e l'avéiva caxonòu dizórdine sociâle. I stàndard de vìtta àn continoòu a aomentâ a despêto da [[Grànde recesción|recesción di ùrtimi ànni 2000]], ma o contròllo polìtico o restâva stréito.
 
I preparatîvi pe 'n cangiaménto de goîda into 2012 êan segnæ da [[Incidénte Wang Lijun|dìspute tra façioìn e scàndali polìtichi]]. Into [[XVIII Congrèsso naçionâle do Partîo Comunìsta Cinéize]], Hu Jintao o l'é stæto rinpiasòu da [[Xi Jinping]] into ròllo de [[Segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize|segretâio generâle do Partîo Comunìsta]], sótta a goîda do quæ són stæti fæti gréndi sfòrsi pe riformâ l'economîa, ch'a risentîva de instabilitæ struturâli e créscita ralentâ. L'[[aministraçión Xi-Li]] a l'à anonçiòu ànche grénde rifórme da [[polìtica do fìggio ùnico]] e do scistêma de prexoìn.
 
==Giögrafîa==
O paizàggio da Cìnn-a spâçia da-i dezèrti do [[Dezèrto do Gobi|Gobi]] e do [[Dezèrto do Taklamakan|Taklamakan]] inte l'arsoîo nòrd a-e forèste [[Clìmma subtropicâle|subtropicâli]] 'nte l'ùmido sùd. E cadénn-e montagnôze de l'[[Himalaya]], do [[Karakoram]], do [[Pamir]] e do [[Tian Shan]] sepâran a Cìnn-a da l'[[Àzia meridionâle]] e l'[[Àzia centrâle|centrâle]]. O [[Sciùmme Azùrro]] e o [[Sciùmme Giâno]] (rispetivaménte o tèrso e o sèsto sciùmme ciù lóngo do móndo) vàn da l'[[âtociàn do Tìbet]] fìnn'a-a còsta òrientâle. I 14.500 km de còsta da Cìnn-a són afaciæ 'nsciô [[Mâ di Bohai]], o [[Mâ Giâno]], o [[Mâ Cinéize Òrientâle]], e o [[Mâ Cinéize Meridionâle]]. O pàize o l'é colegòu – òa-uo confìn co-o [[Kazakistan|Kazakistàn]] – a-a [[stéppa eoroaziàtica]], dónde a [[Vîa da stéppa]] a l'é stæta 'n'inportànte vîa de comunicaçión tra l'òcidénte e l'òriénte fìn da-uo Neolìtico, prìmma da [[Via da sæa]].
 
===Paizàggi e clìmma===
Lìnia 129 ⟶ 128:
A Cìnn-a a òspita armêno 551 spêce de mamìferi, 1221 spêce d'öxélli, 424 spêce de rètili e 333 spêce d'anfìbbi. I animæ sarvæghi convîvan co-a ciù grànde popolaçión de ''[[Homo sapiens]]'' into móndo, e ne séntan a presción: a-o mêno 840 spêce de animæ són minaciæ, vulneràbili ò a rìschio d'estinçión locâle, sorviatùtto pe vîa de ativitæ umâne, cómme a distruçión de l'habitat naturâle, l'inquinaménto, e o braconàggio pe òtegnî çìbbo, pelìsse, e ingrediénti pe-a [[mêxìnn-a tradiçionâle cinéize]]. A fòuna a l'é protètta da-a lézze e, segóndo dæti do 2005, ghe són ciù de 2349 risèrve naturâli che crêuvan in tùtto 149,95 milioìn d'ètari (15% da superfìcce totâle da Cìnn-a).
 
In Cìnn-a ghe són 32000 spêce de ciànte vascolâri, e divèrsci tîpi de forèste. Fréide forèste de conìfere – dónde s'atrêuvan animæ cómme l'[[Alces alces|àlce]] e l'[[Ursus thibetanus|órso tibetàn]], insémme a ciù de 120 spêce d'öxelli – dòminan a pàrte setentrionâle do pàize. Into razê de ste ùmide forèste o se peu atrovâ o [[banbù]]. A altitùdini ciù grénde, tratramêzo i [[Juniperus|zenéivi]] e i [[Taxus|tàsci]], ghe són i [[Rhododendron|rododéndri]]. Inte forèste subtropicâli, predominànti 'nta Cìnn-a centrâle e meridionâle, s'atrêuvan quæxi 146.000 spêce de flöra. Inte [[Forèsta pluviâle|forèste pluviâli]] tropicâli e stagionâli, che s'atrêuvan sôlo into'nto [[Yunnan]] e 'nte l'[[Hainan|îzoa de Hainan]], gh'é un'n quàrto de tùtte e spêcedespêce de animæ e ciànte da Cìnn-a. Ghe són ciù de 10.000 spêce de [[Fungi|fónzi]], quæxi 6000 di quæ són [[Dikarya|fónzi superiôri]].
 
===Problêmi anbientâli===
[[File:Mount Langshan in Hunan, Picture11.jpg|thumb|[[Turbìnn-a eòlica|Turbìnn-e eòliche]] into'nto [[Hunan]]]]
Inti ùrtimi decénni, a Cìnn-a a l'à avûo [[Problêmi anbientâli in Cìnn-a|sérri problêmi de deterioraménto e inquinaménto de l'anbiénte]]. Scibén che ch'i regolaménti – prezénpio a Lézze pe-a proteçión anbientâle do 1979 – són abàsta rìgidi, de spésso végnan ignoræ da-e comunitæ locâli e da-i fonçionâi do govèrno, che preferìscian in lèsto svilùppo econòmico. L'inquinaménto de l'âia 'nte zöne urbâne o l'é 'n grâve problêma pe-a salûte: segóndo 'na stìmma fæta da [[Bànca mondiâle]] into 2013, 16 de 20 çitæ ciù inquinæ do móndo són in Cìnn-a, ch'a l'é ànche o pàize co-o magiô nùmero de vìtime caxonæ da l'inquinaménto de l'âia (1,14 milioìn de mòrti), e o ciù grànde produtô de anidrîde carbònica do móndo. Ghe són ànche sérri problêmi d'[[inquinaménto de l'ægoa]]: segóndo dæti do 2011, o 40% di sciùmmi cinéixi o l'é inquinòu da refûi industriâli e agrìcoli. Into 2014, e risórse d'ægoa da béive pro capite da Cìnn-a s'êan ridûte a 2062 m<sup>3</sup>, e sótta i 500 m<sup>3</sup> inta Cianûa da Cìnn-a do Nòrd (5920 m<sup>3</sup> into móndo).
[[File:Chang'an avenue in Beijing.jpg|thumb|left|O tràfego a [[Pechin|Pechìn]]]]
I metàlli pezànti ascì són caxón d'inquinaménto anbientâle. L'inquinaménto da metàlli pezànti o l'é 'n réizego chìmico inòrgànico, caxonòu sorviatùtto da [[Ciongio|cióngio]] (Pb), [[Arsenico|arsénico]] (As), [[Cadmio|càdmio]] (Cd), [[Mercuio (elemento)|mercûio]] (Hg), [[Zingo|zìngo]] (Zn), [[Rammo_(elemento)|ràmmo]] (Cu), [[Cobalto|cobàlto]] (Co) e [[Nichel|nìchel]] (Ni): i prìmmi çìnque són o cheu de l'inquinaménto da metàlli pezànti in Cìnn-a. Sti agénti inquinànti végnan da-e ativitæ mineràrie, da l'irigaçión con l'ægoa de fògne, da-a fabricaçión de prodûti che contégnan metàlli, e da âtre ativitæ de produçión corelæ. Âti livélli d'espoxiçión a-i metàlli pezànti pêuan caxonâ dizabilitæ permanénti do sæximo e do svilùppo, tra e quæ ghe són incapaçitæ a lêze e a scrîve, problêmi do conportaménto, pèrdia de l'udîo, problêmi de l'atençión, e reméscio into svilùppo de fonçioìn vixîve e motöie. Segóndo i dæti de 'n censiménto naçionâle de l'inquinaménto, a Cìnn-a a l'à ciù de 1,5 milioìn de scîti con espoxiçión a metàlli pezànti.
[[File:ThreeGorgesDam-China2009.jpg|thumb|A [[Dîga de træ gôe]] a l'é a ciù grànde dîga idroelétrica do móndo]]
A ògni mòddo, a Cìnn-a a l'é o prìmmo pàize pe investiménti 'nte l'[[energîa rinovàbile]] e 'nta seu [[Comercializaçión de l'energîa rinovàbile|comercializaçión]], e gh'à investîo 52.000.000.000 $ into 2011: lê a l'é un di ciù gréndi fabricatôi de tecnologîe pe l'energîa rinovàbile, e invéste tànto 'nsce progètti de sto tîpo a livéllo locâle. Into 2015 ciù do 24% de l'energîa in Cìnn-a a derivâva da fónti rinovàbili, sorviatùtto da l'[[energîa idroelétrica]], co-ina capaçitæ totâle de 197 GW ch'a a rénde o ciù grànde produtô d'energîa idroelétrica do móndo. A Cìnn-a a l'é ànche prìmma pe capaçitæ 'nte l'[[energîa solâre]] e 'nte l'[[energîa eòlica]]. Into 2011, o govèrno cinéize o l'à anonçiòu 'n investiménto de 4 bilioìn de yuan (619 miliàrdi de [[Dòlaro di Stâti Unîi|dòlari]]) pe infrastrutûe ìdriche e prògetti de [[desalaçión]] inte 'n perîodo de dêx'ànni, óltre òa-uo conpletaménto da costruçión de 'n scistêma de prevençión di alagaménti e de 'n scistêma anti-sésia éntro o 2020. Into 2013, a Cìnn-a a l'à iniçiòu a provâ – spendéndo 277 miliàrdi de dòlari in çìnque ànni – a amermâ l'inquinaménto de l'âia, spécce 'nto nòrd do pàize.
 
===Giögrafîa polìtica===
Lìnia 146 ⟶ 145:
 
==Polìtica==
A [[Costituçión da Repùbrica popolâre cinéize|costituçión da Cìnn-a]] a stabilìsce ch'a Repùbrica popolâre cinéize a l'é "in stâto socialìsta sótta a democràtica ditatûa do pòpolo, goidâ da-a clàsse òperâia e bazâ 'nsce l'aleànsa di òperâi e pizén", e che i òrgani de stâto "àplican o prinçìpio do centralìsmo democràtico". A RPC a l'é in di sôli stâti socialìsti do móndo che [[Ideologîa do Partîo Comunìsta Cinéize|póntan esplicitaménte a realizâ o comunìsmo]]. O govèrno cinéize o l'é stæto descrîto cómme comunìsta e socialìsta, ma ascì cómme autoritâio e [[Corporativìsmo|corporatîvo]], con pezànti restriçioìn in tànti cànpi, séndo cóntra l'[[Censûa de Internet in Cìnn-a|intrâ lìbera ne l'Internet]], a [[libertæ de stànpa]], a lìbera formaçión de [[Organizaçiòn non-governatîva|organizaçioìn sociâli]] e a [[libertæ de religión]]. L'atoâleI scistêmaatoâli scistêmi polìtico, ideològico e econòmico o l'ésón stætostæti definîodefinîi da-i seu leader, rispetivaménte, cómme "[[ditatûa democràtica do pòpolo]]", "[[socialìsmo con caraterìstiche cinéixi]]" (òscîa o [[marxìsmo]] adatòu a-e circostànse da Cìnn-a), e "[[economîa de mercòu socialìsta]]".
 
===Partîo Comùnista===
[[File:18th National Congress of the Communist Party of China.jpg|thumb|O [[Partîo Comunìsta Cinéize]] o l'é o partîo fondatô e governànte in Cìnn-a|alt=|left]]
Da-o 2018, a costituçión cinéize a diciâra che "o træto ch'o definìsce o socialìsmo con caraterìstiche cinéixi o l'é a goîda do Partîo Comunìsta Cinéize". E modìfiche do 2018 àn réizo costituçionâle a condiçión ''de facto'' da Cìnn-a cómme [[Monopartitìsmo|stâto monopartìtico]], dónde o [[Segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize|segretâio generâle]] ([[leader de partîo]]) o l'à potêre e aotoritæ asolûti 'nsciô stâto e 'nsciô govèrno, into ròllo de [[Leader suprêmo|leader suprêmo da Cìnn-a]]. O [[Eleçioìn inta Repùbrica popolâre cinéize|scistêma eletorâle]] o l'é a piràmide: e Asenblêe Locâli do Pòpolo són elezûe diretaménte, e i gràddi ciù âti de l'Asenblêe do Pòpolo – fìnn'a l'[[Asenblêa Naçionâle do Pòpolo]] (ANP) – són [[Eleçión indirètta|elezûi indiretaménte]] da l'Asenblêa do Pòpolo un gradìn ciù sótta. O scistêma polìtico o l'é decentralizòu, e i càppi a livéllo de provìnsa (ò mêno) àn asætànta aotonomîa. Âtri éutto partîi són raprezentæ 'nte l'ANP e 'nta [[Conferénsa polìtica consultîva do pòpolo cinéize]]. A Cìnn-a a l'arénba o prinçìpio leninìsta do "[[centralìsmo democràtico]]", ma ghe són stæte crìtiche segóndo e quæ l'Asenblêa Naçionâle do Pòpolo a l'ésaiéiva sôlo 'na faciâ.
 
===Govèrno===
Lìnia 158 ⟶ 157:
 
===Divixoìn aministratîve===
A Repùbrica popolâre cinéize a l'é divîza 'nte 22 provìnse, 5 [[Regioìn aotònome da Cìnn-a|regioìn aotònome]] (ògnidùnògnidùnn-a co-ao seu grùppo de minorànsa), e 4 monicipalitæ – tùtte insémme, se definìscian "Cìnn-a continentâle" – óltre a -e [[Región aministratîva speciâle|regioìn aministratîve speciâli]] de [[Hong Kong]] e [[Macao|Macào]]. A livéllo giögràfico, tùtte e 31 divixoìn provinciâli da Cìnn-a continentâle fórman sêi grùppi: [[Cìnn-a setentrionâle]], [[Cìnn-a nòrd-òrientâle]], [[Cìnn-a òrientâle]], [[Cìnn-a céntro-meridionâle]], [[Cìnn-a sùd-òrientâle]] e [[Cìnn-a nòrd-òrientâle]].
 
A Cìnn-a a conscìdera [[Taiwan]] cómme a seu 23ª provìnsa, scibén che ch'a l'é governâ da-a Repùbrica de Cìnn-a, a quæ respìnze a pretéiza da RPC, e ànsi rivéndica sovranitæ 'nsce tùtte e seu provìnse
 
{{Provinse RPC}}
Lìnia 185 ⟶ 184:
Fìn da-a seu fondaçión dòppo a segónda [[Goæra civîle cinéize]], a RPC a l'à rivendicòu i teritöi governæ da-a [[Taiwan|Repùbrica de Cìnn-a]] (RDC) – 'n'entitæ polìtica separâ ancheu conosciûa cómme Taiwan – cómme pàrte do sò teritöio: a conscìdera l'îzoa de Taiwan cómme a [[Provìnsa de Taiwan, Repùbrica popolâre cinéize|provìnsa de Taiwan]], [[Îzoe de Kinmen|Kinmen]] e [[Îzoe de Matsu|Matsu]] cómme pàrte da [[provìnsa de Fujian]], e e îzoe ch'a RDC a contròlla 'nto [[Mâ cinéize meridionâle]] cómme pàrte de provìnse de [[Provìnsa de Hainan|Hainan]] e [[Provìnsa de Guangdong|Guangdong]]. Ste rivendicaçioìn són controvèrse pe vîa da conplicæ [[Relaçioìn bilaterâli tra Cìnn-a e Taiwan|relaçioìn tra i doî pàixi]], dæto che a RPC a conscìdera a polìtica de "[[Unn-a sôla Cìnn-a]]" un di seu prinçìppi diplomàtichi ciù inportànti.
 
A Cìnn-a a l'é coinvòlta ànche in âtre dìspute teritoriâli internaçionâli: da-i ànni '90, a Cìnn-a a l'é stæta pàrte de negoçiâti pe risòlve e dìspute 'nscî seu confìn, ànche con Ìndia e Bhutan; in ciù, ghe són dìspute multilaterâli pe-uo posèsso de çèrtidùn îzoe picìnn-e 'nto Mâ cinéize òrientâle e meridionâle, cómme e [[Dìsputa de Îzoe Senkaku|Îzoe Senkaku]] e a [[Dìsputa da sécca de Scarborough|sécca de Scarborough]]. O 21 Màzzo 2014 [[Xi Jinping]], a 'na conferènsa a Shanghai, o s'é inpegnòu a risòlve e dìspute teritoriâli cinéixi in mòddo pacìfico.
 
====Status de superpoténsa emergénte====
Lìnia 191 ⟶ 190:
 
===Questioìn sociopolìtiche e dirìtti umâni===
[[File:港人燭光遊行至中聯辦悼念劉曉波 12.jpg|thumb|Màrcia 'n memöia de l'ativìsta cinéize [[Prémio Nobel pe-a pâxe 2010|Prémio Nobel pe-a pâxe]] [[Liu Xiaobo]], mòrto de càncou òa-uo figæto 'nto 2017 méntre o l'êa in prexón]]
I ativìsti do [[Moviménto democràtico cinéize]] e çèrtidùn ménbri do Partîo comunìsta cinéize àn riconosciûo o bezéugno de rifórme sociâli e polìtiche: scibén che i contròlli econòmichi e sociâli se són molæ de tànto da-i ànni '70, a [[libertæ polìtica]] a l'é ancón asæ limitâ. A costituçión da RPC a l'aférma ch'i "dirìtti fondamentâli" di çitadìn inclùddan a [[libertæ de paròlla]], a [[libertæ de stànpa]], o [[dirìtto a 'n giùsto procèsso]], a [[libertæ de religión]], o [[vôto universâle]], e i [[dirìtti de propiêtæ]]; però, inta pràtica, nisciùnn-a de ste cöse garantìsce 'na vêa proteçión cóntra eventoâli persecuçioìn da pàrte do stâto. Scibén che gh'é 'n pö de tolerànsa rigoàrdo e crìtiche 'nscê polìtiche do govèrno e 'nsciô Partîo Comunìsta, gh'é l'abitùdine d'adêuviâ a censûa de òpinioìn polìtiche e de l'informaçión, spécce 'nta Ræ, pe evitâ l'açión de grùppo. Éntro o 2020, a Cìnn-a a l'à progetòu de fornî 'n pontézzo personâ de "Crédito sociâle" a tùtti i çitadìn, insciâ bâze do seu conportaménto: sto scistêma, ch'ò l'é 'n prêuva 'nte çèrtidùn çitæ cinéixi, o l'é conscideròu 'na fórma de [[Sorvegiànsa de màssa in Cìnn-a|sorvegiànsa de màssa]] con tecnologîa d'[[anàlixi de Big data]]. Into 2005, [[Repòrter Sénsa Frontêe]] o l'à mìsso a Cìnn-a òa-uo 159° pòsto 'nsce 167 'nto seu Ìndice anoâle mondiâle da libertæ de stànpa, e òa-uo 175° 'nsce 180 'nto 2014.
 
Quélli che mîgran da-a canpàgna a-a çitæ s'atrêuvan de spésso tratæ cómme çitadìn de série B da-uo [[Hukou|scistêma de registraçión de famìgge]] ''Hukou'', ch'o contròlla chi peu gödî di agiùtti statâli, ma 'n pö de tàsce rurâli són stæte ridûte ò abolîe da-i prìmmi ànni 2000, e ciù servìççi sociâli són stæti destinæ a-i abitànti de canpàgne.
 
Ànche çèrtidùn govèrni, agençîe de stànpa èstere, e [[Organizaçiòn non-governatîva|ONG]] crìtican regolarménte e polìtiche cinéixi 'nscî dirìtti civîli, con difûze violaçioìn di [[dirìtti civîli]], cómme inprexonaménto sénsa procèsso, [[Abòrto forsòu|abòrti forsæ]], confescioìn forsæ, [[tortûa]], limitaçioìn di dirìtti fondamentâli, e [[Pénn-a de mòrte 'nta Repùbrica popolâre cinéize|ûzo ecescîvo da pénn-a de mòrte]]. O govèrno o soprìmme e protèste e manifestaçioìn ch'o conscìdera potençiâli minàcce a-a "stabilitæ sociâle", cómme prezénpio e [[Protèsta de ciàssa Tiananmen|protèste de ciàssa Tiananmen into 1989]].
 
[[File:On the 20th anniversary of 8964 (1).jpg|thumb|left|Véggia a [[Hong Kong]], pe-uo [[20° aniversâio de protèste de ciàssa Tiananmen do 1989|20° aniversâio]] de protèste de [[Protèsta de ciàssa Tiananmen|protèste de ciàssa Tiananmen]]]]
A l'inìçio, into 1992, o [[Falun Gong]] o l'êa insegnòu publicaménte; into 1999, quànde gh'êan ciù ò mêno 70 milioìn de praticànti, iniçiâva a [[persecuçiòn do Falun Gong]], con arèsti de màssa, detençioìn fêua da lézze, e se pàrla ascì de tortûe e amasaménti de detegnûi. O stâto cinéize o végne spésso acuzòu de represcioìn insce làrga scâ e violaçioìn di dirìtti umâni 'nto [[Tìbet]] e 'nto [[Xinjiang]], con violénte òperaçioìn de poliçîa e sopresción religiôza. ÒA-uo mêno 'n milión de ménbri da minorànsa [[Islàm in Cìnn-a|mosulmànn-a]] di [[oigûri]] o l'é stæto prexonê 'nte [[Cànpi de rieducaçiòn do Xinjiang|cànpi de prexonîa de màssa]], ciamæ "Céntri d'educaçión e alenaménto da vocaçión" e costroîi 'nte l'aministraçión do Segretâio Generâle [[Xi Jinping]], dónde se voéiva cangiâ o penscêo polìtico di prexonê, e seu identitæ, e-e seu credénse religiôze. Into Zenâ 2019, e Naçioìn Unîe àn domandòu de poéi intrâ diretaménte 'nti cànpi de prixonîa, dòppo ch'avéivan riçevûo "rapòrti credìbili" 'nsciô fæto che gh'êan 1,1 milioìn de prexonê tra oigûri, cazàchi, Hui e âtre minorànse étniche. O stâto o l'à ànche tentòu de controlâ o flùsso de informaçioìn inscê tenscioìn into Xinjiang, metténdo in prexón i ménbri de famìgge di giornalìsti foestê pe intimidîli.
 
O govèrno cinéize o rispónde a-e crìtiche enfatizàndo a créscita – rispètto a-i ànni '70 – do [[stàndard de vìtta]], de [[Alfabetizaçión|perçentoâli de alfabetizaçión]], e de l'[[aspetatîva de vìtta]], óltre a-i megioaménti 'nta secuéssa 'nsciô lòu e 'nti sfòrsi pe contegnî i dezàstri naturâli, cómme e contînoe pìnn-e do [[Sciùmme Azùrro]]. In pö de polìtichi cinéize se són diciaræ favorévolil a-a democratizaçión, méntre [[Conceçioìn cinéixi da democraçîa|âtri són ciù conservatôi]]. Són stæti fæti gréndi sfòrsi de rifórma: prezénpio, into Novénbre 2013, o govèrno o l'à anonçiòu 'n ciàn pe alascâ a polìtica do fìggio ùnico e abolî o progràmma de [[rieducaçión atravèrso o travàggio]], ch'o l'avéiva riçevûo tànte crìtiche, scibén che i grùppi pe-i dirìtti umâni fàn notâ che i cangiaménti de quést'ùrtimo són sorviatùtto de faciâ. Inti ànni 2000 e 'nti prìmmi ànni 2010, o govèrno cinéize o l'é stæto sénpre ciù tolerànte vèrso e ONG ch'òfran soluçioìn pràtiche e eficénti a-i problêmi sociâli, ma st'ativitæ a rèsta streitaménte regolamentâ. A scitoaçión rigoàrdo i dirìtti umâni a l'é pezoâ dòppo o 2012, quànde Xi Jinping o l'é divegnûo [[Segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize]].
Lìnia 214 ⟶ 213:
 
[[File:J-20 at Airshow China 2016.jpg|thumb|In aéreo da conbatiménto [[Velìvolo stealth|stealth]] [[Chengdu J-20]] da [[Fòrsa aérea de l'Ezèrcito naçionâle de Liberaçión|Fòrsa aérea de l'ENL]]]]
Inti ùrtimi decénni, a Cìnn-a a l'à fæto gréndi pàssi avànti 'nta modernizaçión de sò fòrse aéree, acatàndo aérei da conbatiménto rùsci cómme o [[Sukhoi Su-30]] e produxéndo i pròppi – cómme i [[Chengdu J-10]] e [[Chengdu J-20|J-20]], e i [[Shenyang J-11]], [[Shenyang J-15|J-15]], [[Shenyang J-16|J-16]] e [[Shenyang J-31|J-31]] –, e louàndo òa-uo svilùppo de 'n [[Velìvolo stealth|aéreo stealth]] e de numerôxi [[Ariomòbile a pilotàggio remöto|droìn da conbatiménto]]. L'avansaménto di armaménti de [[interdiçión aérea]] e [[Interdiçión marìtima|marìtima]] àn acresciûo a minàccia ségge da-a prospetîva do Giapón ségge da quélla di Stâti Unîi. A Cìnn-a a l'à modernizòu ànche e sò fòrse de tæra, rinpiasàndo i vêgi [[Cârarmòu da conbatiménto|cârarmæ]] de derivaçión [[Unión Soviética|soviética]] con mólte variànti do [[Type 99 (cârarmòu)|cârarmòu Type 99]], e svilupàndo i sò scistêmi de batàggia [[Comàndo e Contròllo|C3I]] e [[Comàndo e Contròllo|C4I]] pe megioâ e seu capaçitæ de [[Network-centric warfare|goæra digitâle]]. In ciù, o pàize o l'à svilupòu (ò òtegnûo) mólti avansæ scistêmi misilìstichi, tramêzo i quæ gh'én [[Tèst cinéize de mìsile anti-satèlite do 2007|mìsili anti-satèlite]], [[mìsili da croxêa]] e [[Mìsile balìstico intercontinentâle|ICBM]] nucleâri lansæ da sotomarìn. Segóndo i dæti de l'[[Institûo Internaçionâle de Riçèrca 'nsciâ Pâxe de Stocólma]], a Cìnn-a a l'é diventâ o tèrso ciù grànde esportatô d'àrmi do móndo tra o 2010 e o 2014 – co-in aoménto do 143% rispètto òa-uo perîodo 2005–2009 –, e a l'é diventâ o segóndo, sorpasàndo a Rùscia, into 2020. Fonçionâi cinéixi àn anonçiòu 'n aoménto de spéize militâri fìnn-a 173 miliàrdi de dòlari 'nto 2018. Inte l'Agósto 2018, a Cìnn-a a l'à testòu o sò prìmmo [[xêuo ipersònico]]: l'Académia Cinéize de l'Airodinàmica Spaçiâle a l'à afermòu ch'a prêuva a l'à avûo sucèsso, co-o consegoiménto de 'na velocitæ de [[Nùmero de Mach|Mach]] 6 da pàrte do velìvolo Starry Sky-2, ch'o peu trasportâ mìsili nucleâri.
 
[[Categorîa:Cinn-a| ]]