Cinn-a: diferénse tra e verscioìn

|festa=

}}

 

A Cìnn-a a l'é stæta a chìnn-a de unn-a de prìmme civilizaçioìn do móndo, nasciûa into fèrtile baçî do [[Sciùmme Giâno]], inta [[Cianûa da Cìnn-a do Nòrd]]. Pe miléni, a comensâ da-a quæxi lezendâia [[dinastîa Xia]] do XI sécolo a.C., o scistêma polìtico o l'é stæto bazòu in sce monarchîe ereditâie, ò [[Dinastîe da stöia cinéize|dinastîe]], tra tànti cangiaménti polìtici. Into III sécolo a.C., a [[Goære de unificaçión do stâto de Qin|dinastîa Qin a l'à unificòu a Cìnn-a]] pe-a prìmma vòtta, dàndo òrigine ò-u [[Dinastîa Qin|prìmmo inpêro cinéize]], méntre co-a sucesîva dinastîa di [[Dinastîa Han|Han]], ch'a l'é stæta ò-u potêre dò-u 206 a.C. ò-u 220 d.C., ghe són stæti ezénpi de tecnologîa asæ avansâ pe quéllo ténpo, cómme a fabricaçión da [[càrta]] e a [[bùscioa]], óltre a megioaménti 'nte l'agricoltûa e 'nta mêxìnn-a. Con l'invençión da [[pôvie pe sparâ]] e da [[stànpa a caràteri mòbili]] sótta e dinastîe di [[dinastîa Tang|Tang]] (618–907) e di [[dinastîa Song setentrionâle|Song setentrionâli]] (960–1127), són stæte conpletæ e [[quàttro grénde invençioìn]]. A coltûa Tang a s'êa difûza pe l'Àzia, gràçie a-a nêua [[vîa da sæa]], ch'a portêa i comerciànti scìn a-a [[Mezopotàmia]] e ò-u [[Còrno d'Àfrica]]. Into 1912, co-a [[rivoluçión Xinhai]] che a scorîa a [[dinastîa Qing]] e fondâva a [[Repùbrica de Cìnn-a (1912-1949)|Repùbrica de Cìnn-a]], finîa o domìnio dinàstico. Inta II Goæra mondiâle, a Cìnn-a a l'é stæta devastâ da-i conflìtti intèrni, e dò-u [[Giappon|Giapón]], caxonàndo a [[goæra civîle cinéize]], a-a quæ a l'êa segoîa 'na divixón do teritöio, into 1949, co-o [[Partîo Comunìsta Cinéize]] de [[Mao Zedong]] ch'o fondâva a Repùbrica popolâre cinéize in sciô continente, méntre o govèrno naçionalìsta goidòu dò-u [[Kuomintang]] se retiâva inte l'îzoa de [[Taiwan]], dónde o l'à governòu scìn ò-u 1996, quànde o pàize o diventâva 'na democraçîa. A-a giornâ d’ancheu, o [[status polìtico de Taiwan]] o l'é inçèrto.

Çèrtidùn repèrti archiològichi fàn supónn-e che çèrti omìnidi àgian visciûo in Cìnn-a, inte 'n èrco de ténpo conpréizo tra i 2 milioìn e i 250.000 ànni fa. Inte 'na cavèrna a [[Zhoukoudian]], arénte [[Pechin|Pechìn]], són stæti ritrovæ i rèsti fòsili (datæ tra i 680.000 e i 780.000 ànni fa) de 'n ''[[Homo erectus]]'', dîto "[[Homo erectus pekinensis|òmmo de Pechìn]]", ch'o savéiva uzâ o [[fêugo]]. Inta cavèrna Fuyan – inta [[contêa de Dao]], [[Hunan]] – són stæti ritrovæ ànche dénti fosilizæ de ''Homo sapiens'' (datæ tra i 125.000 e i 80.000 ànni fa)

Ghe són testimoniànse de [[proto-scrîtûa]] cinéize a [[Jiahu]] (7000 a.C.), [[Damaidi]] (6000 a.C.), [[Dadiwan]] (5800–5400 a.C.) e [[Banpo]] (dò-u V milénio a.C.). Çèrtidùn studiôzi ipotîzan che i [[scìnboli de Jiahu]] (VII milénio a.C.) ségian o ciù antîgo scistêma de scrîtûa cinéize.

 

===Prìmme dinastîe===

[[File:Yinxu.jpg|thumb|left|upright=0.9|[[Yinxu]], co-i rèsti da capitâle da tàrda [[dinastîa Shang]] (XIV sécolo b.C.)]]

 

Dòppo, i Shang êan stæti conquistæ da-i [[Dinastîa Zhou|Zhou]], che àn regnòu tra l'XI e o V sécolo a.C., scibèn che l'outoritæ centralizâ ciàn cianìn se perdéiva aprêuvo a-i scignôri da goæra feodâli, çèrtidùn prinçipâti che no ubidîvan ciù ò-u rè Zhou e avéivan finîo pe goerezâ de lóngo pe 300 ànni, into coscì dîto [[Perîodo de primavéie e de l'ötùnni]]. Ò-u ténpo do [[Perîodo di stâti conbaténti]] (V–III sécolo a.C.), gh'êan restæ sôlo sètte poténti stâti.

 

Dòppo 'na [[Dìsputa Chu-Han|goæra civîle]], inta quæ a libràia inperiâle a [[Xianyang]] a l'êa stæta bruxâ, a [[dinastîa Han]] a l'êa arivâ ò-u potêre, e a l'êa regnòu dò-u 206 a.C. ò-u 220 d.C., creàndo a l'intèrno do seu pòpolo 'n identitæ colturâle ancón aregordâ 'nto etnònimo di [[cinéizi Han]]. I Han avéivan alargòu asæ i confìn de l'inpêo, con canpàgne militâri 'nte l'[[Àzia centrâle]], inta [[Mongòllia]] e a [[Coréa do Sùd]], e 'nto [[Yunnan]], e co-o recùpero do Guangdong e do Vietnam setentrionâle da-e moén do [[régno de Nanyue]]. A prezénsa di Han inte l'Àzia centrâle e 'nta [[Sògdia]] a l'avéiva agiutòu a stabilî o percórso da [[Via da sæa]], ch'a l'aviéiva rinpiasòu a vêgia stràdda pe l'[[India|Ìndia]] tra e montàgne de l'[[Himalaya]]. Ciàn cianìn, a Cìnn-a di Han a l'êa divegnûa a ciù grànde economîa do móndo antîgo. A despêto da iniçiâle decentralizaçión di Han, e l'abandón ofiçiâ da filozofîa [[Legalìsmo (filozofîa)|legalìsta]] di Qin, rinpiasâ dò-u [[Confucianéximo]], i Han e i seu sucesôi êan mantegnûo e instituçioìn e polìtiche legalìste.

Dòppo a fìn da dinastîa Han, o gh'êa stæto 'n perîodo de conflìtto, ciamòu [[Tréi régni]] – e figûe principæ do quæ êan stæte pöi inmortalæ into ''[[Romànso di tréi régni]]'', un di [[Romànsi clàscichi cinéizi|Quàttro clàscichi]] da [[letiatûa cinéize]] – a-a fìn do quæ [[Cao Wei|Wei]] o l'êa stæto fîto sconfìtto da-a [[dinastîa Jin]], che pöi a l'êa chéita pe-a [[Goæra di éutto prìnçipi|goæra civîle]] nasciûa pe l' de in inperatô [[Hui (inperatô Jin)|con dizabilitæ do svilùppo]]. I [[Çìnque bàrbari]] avéivan invâzo e governòu a Cìnn-a setentrionâle, into perîodo ciamòu [[Sézze régni]]. I [[Xianbei]] l'êan pöi unificâ come [[Wei do nòrd]], con l'inperatôe [[Xiaowen]] ch'o l'avéiva abolîo a polìtica de apartheid de prìmma e inpòsto 'na dràstica "scinizaçión" di seu sùditi, integràndoli 'nta coltûa cinéize. Into sùd, o generâle [[Inperatô Wu de Song|Liu Yu]] s'êa aseguâto che i Jin avésan renonçiòu ò-u tröno in favô da [[Dinastîa Liu Song|Liu Song]]. I vàrri sucesôi de sti stâti êan ciamæ [[dinastîe do Nòrd e do Sùd]], e e doæ zöne êan pöi stæte riunîe da-i [[Dinastîa Sui|Sui]] into 581, i quæ avéivan portòu avànti rifóme de l'agricoltûa, de l'economîa, e do scistêma di [[ezàmmi inperiâli]], costroîo o [[Gràn Canâ (Cìnn-a)|Gràn Canâ]], e patrocinòu o [[Buddiximo|budìsmo]]. Liâtri ascì êan fîto chéiti, aprêuvo a-i dizórdini che s'êan difûzi dòppo o bàndo da lêva pe-i travàggi pùblici e o faliménto de [[Goæra Goguryeo–Sui|'na goæra]] inta [[Goguryeo|Coréa setentrionâle]].

 

Sótta e sucesîve dinastîe di [[Dinastîa Tang|Tang]] e di [[Dinastîa Song|Song]], a l'êa prinçipiâ 'n'etæ d'öo pe l'economîa, a tecnologîa e a coltûa da Cìnn-a. L'inpêro di Tang o l'avéiva repigiòu o contròllo de [[regioìn òcindentâli]] e da [[via da sæa]], e trasformòu a capitâle [[Chang'an]] inte 'n céntro urbâno cosmopolîta, ma o l'êa stæto, a ògni mòddo, devastòu e indebolîo da-a [[ribelión de An Lushan]] do VIII sécolo, e o l'êa deruòu do tùtto into 907, co-i governatôi militâri locâli che diventâvan ingovernàbili. Co-i Song a tendénsa separatìsta a l'êa finîa, e o s'êa creòu 'n equilìbrio de potêri tra a dinastîa e i [[Dinastîa Liao|Liao do Kitai]]. I Song êan stæti o prìmmo govèrno do móndo a fâ circolâ monæa de càrta, e a prìmma entitæ polìtica a dotâse de 'na marìnn-a militâre permanénte, ch'a l'êa suportâ da 'n'indùstria navâle bén svilupâ, e da-i comèrci marìtimi.

[[File:Along the River During the Qingming Festival (detail of original).jpg|thumb|left|In detàggio de ''Lóngo o sciùmme inta Fèsta de Qingming'', 'na pitûa do XII sécolo ch'a móstra a vìtta de tùtti i giórni inta capitâle di [[Dinastîa Song|Song]], [[Bianjing]] (ancheu [[Kaifeng]])]]

 

Into XIII sécolo, i móngoli [[Invaxón móngola da Cìnn-a|avéivan conquistòu a Cìnn-a]] – co-o càppo di [[móngoli]], [[Kublai Khan]], che 'nto 1271 o l'avéiva proclamòu a [[dinastîa Yuan]] – e scancelòu i ùrtimi rèsti da dinastîa Song. Prìmma de l'invaxón móngola, a popolaçión da Cìnn-a di Song a l'êa de 120 milioìn de çitadìn, e ò-u ténpo do censiménto do 1300 a s'êa ridûta a 60 milioìn. Into 1368, in pizàn ciamòu Zhu Yuanzhang o l'êa scorîo i Yuan e fondòu a [[dinastîa Ming]], pigiàndo o nómme inperiâle de [[Hongwu]]. Sótta i Ming a gh'êa stæta 'n'âtra etæ d'öo pe-a Cìnn-a, ch'a l'êa svilupòu unna de marìnn-e militâri ciù fòrti do móndo, e 'n'economîa prosperôza, óltre ò-u svilùppo de àrti e da coltûa. Inte sto perîodo, l'amiràlio [[Zheng He]] o l'avéiva conpîo i [[Viâgi do tezöo da dinastîa Ming|viâgi do tezöo di Ming]] inte l'[[òcéano Indiàn]], arivàndo fin a l'[[Àfrica òrientâle]].

Dòppo a mòrte de Yuan Shikai into 1916, a Cìnn-a a l'êa diventâ politicaménte menisâ: o govèrno de Pechìn o l'êa riconosciûo a livéllo internaçionâle, ma no avéiva nisciùn vêo potêre, e a ciù pàrte do teritöio o l'êa controlòu a livéllo regionâle da vàrri scignôri da goæra. A-a fìn di anni '20, o Kuomintang – goidòu da-o diretô de l'[[académia militâre da Repùbrica de Cìnn-a]], [[Chiang Kai-shek]] – o l'êa stæto capâçe de unificâ o pàize sótta o seu contròllo gràçie a 'na série de àbili manêuvre polìtico-militâri, conosciûe co-o nómme de [[Spediçión do nòrd]]. O Kuomintang o l'avéiva spostòu a capitâle a [[Nanjing]] e inplementòu a "tutêla polìtica", 'na fâze de mêzo de svilùppo polìtico, ilustrâ into progràmma di [[Tréi princìppi do pòpolo]] di Sun Yat-sen, pe trasformâ a Cìnn-a 'nte 'n stâto democràtico modèrno. Aprêuvo a-e divixoìn polìtiche do pàize, o l'êa stâto difìçile pe Chiang conbàtte i [[Comunìsmo cinéize|comunìsti]] de l'[[Ezèrcito Popolâre de Liberaçión]] (EPL), cóntra o quæ o Kuomintang s'êa batûo fìn da-o 1927 inta [[goæra civîle cinéize]]. A goæra a l'êa andâ bén pe-o Kuomintang, spécce dòppo che l'EPL s'êa retiòu 'nta [[Lónga màrcia]], fìn quànde e agrescioìn giaponéizi e l'[[incidénte di Xi'an]] do 1936 o l'avéiva costréito a afrontâ l'[[inpêro giaponéize]].

[[File:1945 Mao and Chiang.jpg|thumb|[[Chiang Kai-shek]] e [[Mao Zedong]] fàn in brìndixi into 1946 dòppo a fìn da II Goæra Mondiâle]]]]

 

===Repùbrica popolâre (1949–ancheu)===

Dòppo a mòrte de Mao, a [[Bànda di quàttro]] a l'êa stæta arestâ e acuzâ pe-i ecèssi da Rivoluçión colturâle, e into 1978 [[Deng Xiaoping]] o l'avéiva pigiòu o potêre, avàndo inportànti [[Rifórma econòmica cinéize|rifórme econòmiche]]: o partîo molâva o contròllo do govèrno in sciâ vìtta di çitadìn, e e [[Comùn popolâre|comùn]] vegnîvan ciàn cianìn desfæte. Quésto segnâva a tranxiçión da Cìnn-a da 'n'economîa cianificâ a 'n'economîa mésccia [[Economîa de mercòu socialìsta|sénpre ciù vixìnn-a a 'n mercòu avèrto]]. A violénta represción de [[Protèste de ciàssa Tiananmen do 1989|protèste di studénti in ciàssa Tiananmen into 1989]] a l'avéiva portòu a sançioìn cóntra o govèrno cinéize da pàrte de vàrri pàizi.

 

 

I preparatîvi pe 'n cangiaménto de goîda into 2012 êan segnæ da [[Incidénte Wang Lijun|dìspute tra façioìn e scàndali polìtichi]]. Into [[XVIII Congrèsso naçionâle do Partîo Comunìsta Cinéize]], Hu Jintao o l'é stæto rinpiasòu da [[Xi Jinping]] into ròllo de [[Segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize|segretâio generâle do Partîo Comunìsta]], sótta a goîda do quæ són stæti fæti gréndi sfòrsi pe riformâ l'economîa, ch'a risentîva de instabilitæ struturâli e créscita ralentâ. L'[[aministraçión Xi-Li]] a l'à anonçiòu ànche grénde rifórme da [[polìtica do fìggio ùnico]] e do scistêma de prexoìn.

[[File:ThreeGorgesDam-China2009.jpg|thumb|A [[Dîga de træ gôe]] a l'é a ciù grànde dîga idroelétrica do móndo]]

A ògni mòddo, a Cìnn-a a l'é o prìmmo pàize pe investiménti 'nte l'[[energîa rinovàbile]] e 'nta seu [[Comercializaçión de l'energîa rinovàbile|comercializaçión]], e gh'à investîo 52.000.000.000 $ into 2011: lê a l'é un di ciù gréndi fabricatôi de tecnologîe pe l'energîa rinovàbile, e invéste tànto 'nsce progètti de sto tîpo a livéllo locâle. Into 2015 ciù do 24% de l'energîa in Cìnn-a a derivâva da fónti rinovàbili, sorviatùtto da l'[[energîa idroelétrica]], co-ina capaçitæ totâle de 197 GW ch'a a rénde o ciù grànde produtô d'energîa idroelétrica do móndo. A Cìnn-a a l'é ànche prìmma pe capaçitæ 'nte l'[[energîa solâre]] e 'nte l'[[energîa eòlica]]. Into 2011, o govèrno cinéize o l'à anonçiòu 'n investiménto de 4 bilioìn de yuan (619 miliàrdi de [[Dòlaro di Stâti Unîi|dòlari]]) pe infrastrutûe ìdriche e prògetti de [[desalaçión]] inte 'n perîodo de dêx'ànni, óltre ò-u conpletaménto da costruçión de 'n scistêma de prevençión di alagaménti e de 'n scistêma anti-sésia éntro o 2020. Into 2013, a Cìnn-a a l'à iniçiòu a provâ – spendéndo 277 miliàrdi de dòlari in çìnque ànni – a amermâ l'inquinaménto de l'âia, spécce 'nto nòrd do pàize.

 

[[Categorîa:Cinn-a| ]]