Cinn-a: diferénse tra e verscioìn

 

===Preistöia===

Çèrtidùn repèrti archiològichi fàn supónn-e che çèrti omìnidi àgian visciûo in Cìnn-a, inte 'n èrco de ténpo conpréizo tra i 2 milioìn e i 250.000 ànni fa. Inte 'na cavèrna a [[Zhoukoudian]], arénte [[Pechin|Pechìn]], són stæti ritrovæ i rèsti fòsili (datæ tra i 680.000 e i 780.000 ànni fa) de 'n ''[[Homo erectus]]'', dîto "[[Homo erectus pekinensis|òmmo de Pechìn]]", ch'o savéiva uzâ o [[fêugo]]. Inta cavèrna Fuyan – inta [[contêa de Dao]], [[Hunan]] – són stæti ritrovæ ànche dénti fosilizæ de ''Homo sapiens'' (datæ tra i 125.000 e i 80.000 ànni fa)

Ghe són testimoniànse de [[proto-scrîtûa]] cinéize a [[Jiahu]] (7000 a.C.), [[Damaidi]] (6000 a.C.), [[Dadiwan]] (5800–5400 a.C.) e [[Banpo]] (dò-u V milénio a.C.). Çèrtidùn studiôzi ipotîzan che i [[scìnboli de Jiahu]] (VII milénio a.C.) ségian o ciù antîgo scistêma de scrîtûa cinéize.

 

===Prìmme dinastîe===

Segóndo a tradiçión cinéize, a [[dinastîa Xia]] – ciù ò méno into 2100 a.C. – aviéiva segnòu l'inìçio do scistêma polìtico da Cìnn-a, bazòu in sce monarchîe ereditâie (dîte "[[dinastîe da stöia cinéize]]", e saiéiva duòu pe in milénio. I stòrichi a consciderâvan in mîto, finché çèrtidùn scâvi scentìfichi a [[Erlitou]] ([[Henan]]) into 1959 avéivan rivelòu scîti da prìmma [[etæ do brónzo]], sénsa però savéi se atriboîli a-a dinastîa Xia ò a 'n'âtra coltûa do mæximo perîodo. A dinastîa sucesîva – di [[dinastîa Shang|Shang]] – è a ciù antîga ch'a l'é ànche confermâ da-e testimoniànse scrîte de l'época, e a l'à regnòu in sciâ cianûa do [[Sciùmme Giâno]], inta Cìnn-a orientâle, dò-u XVII a l'XI sécolo a.C.. A quélla época (ciù ò méno into 1500 a.C.) remónta a coscì dîta [[scrîtûa òracolâre]], ch'a raprezénta a fórma ciù antîga de scrîtûa cinéize scovèrta fìn'òua, e a l'é 'n antenâto dirètto di [[caràteri cinéizi]] modèrni.

 

 

===Cìnn-a inperiâle===

 

Dòppo 'na [[Dìsputa Chu-Han|goæra civîle]], inta quæ a libràia inperiâle a [[Xianyang]] a l'êa stæta bruxâ, a [[dinastîa Han]] a l'êa arivâ ò-u potêre, e a l'êa regnòu dò-u 206 a.C. ò-u 220 d.C., creàndo a l'intèrno do seu pòpolo 'n identitæ colturâle ancón aregordâ 'nto etnònimo di [[cinéizi Han]]. I Han avéivan alargòu asæ i confìn de l'inpêo, con canpàgne militâri 'nte l'[[Àzia centrâle]], inta [[Mongòllia]] e a [[Coréa do Sùd]], e 'nto [[Yunnan]], e co-o recùpero do Guangdong e do Vietnam setentrionâle da-e moén do [[régno de Nanyue]]. A prezénsa di Han inte l'Àzia centrâle e 'nta [[Sògdia]] a l'avéiva agiutòu a stabilî o percórso da [[Via da sæa]], ch'a l'aviéiva rinpiasòu a vêgia stràdda pe l'[[India|Ìndia]] tra e montàgne de l'[[Himalaya]]. Ciàn cianìn, a Cìnn-a di Han a l'êa divegnûa a ciù grànde economîa do móndo antîgo. A despêto da iniçiâle decentralizaçión di Han, e l'abandón ofiçiâ da filozofîa [[Legalìsmo (filozofîa)|legalìsta]] di Qin, rinpiasâ dò-u [[Confucianéximo]], i Han e i seu sucesôi êan mantegnûo e instituçioìn e polìtiche legalìste.

Dòppo a fìn da dinastîa Han, o gh'êa stæto 'n perîodo de conflìtto, ciamòu [[Tréi régni]] – e figûe principæ do quæ êan stæte pöi inmortalæ into ''[[Romànso di tréi régni]]'', un di [[Romànsi clàscichi cinéizi|Quàttro clàscichi]] da [[letiatûa cinéize]] – a-a fìn do quæ [[Cao Wei|Wei]] o l'êa stæto fîto sconfìtto da-a [[dinastîa Jin]], che pöi a l'êa chéita pe-a [[Goæra di éutto prìnçipi|goæra civîle]] nasciûa pe l' de in inperatô [[Hui (inperatô Jin)|con dizabilitæ do svilùppo]]. I [[Çìnque bàrbari]] avéivan invâzo e governòu a Cìnn-a setentrionâle, into perîodo ciamòu [[Sézze régni]]. I [[Xianbei]] l'êan pöi unificâ come [[Wei do nòrd]], con l'inperatôe [[Xiaowen]] ch'o l'avéiva abolîo a polìtica de apartheid de prìmma e inpòsto 'na dràstica "scinizaçión" di seu sùditi, integràndoli 'nta coltûa cinéize. Into sùd, o generâle [[Inperatô Wu de Song|Liu Yu]] s'êa aseguâto che i Jin avésan renonçiòu ò-u tröno in favô da [[Dinastîa Liu Song|Liu Song]]. I vàrri sucesôi de sti stâti êan ciamæ [[dinastîe do Nòrd e do Sùd]], e e doæ zöne êan pöi stæte riunîe da-i [[Dinastîa Sui|Sui]] into 581, i quæ avéivan portòu avànti rifóme de l'agricoltûa, de l'economîa, e do scistêma di [[ezàmmi inperiâli]], costroîo o [[Gràn Canâ (Cìnn-a)|Gràn Canâ]], e patrocinòu o [[Buddiximo|budìsmo]]. Liâtri ascì êan fîto chéiti, aprêuvo a-i dizórdini che s'êan difûzi dòppo o bàndo da lêva pe-i travàggi pùblici e o faliménto de [[Goæra Goguryeo–Sui|'na goæra]] inta [[Goguryeo|Coréa setentrionâle]].

 

Sótta e sucesîve dinastîe di [[Dinastîa Tang|Tang]] e di [[Dinastîa Song|Song]], a l'êa prinçipiâ 'n'etæ d'öo pe l'economîa, a tecnologîa e a coltûa da Cìnn-a. L'inpêro di Tang o l'avéiva repigiòu o contròllo de [[regioìn òcindentâli]] e da [[via da sæa]], e trasformòu a capitâle [[Chang'an]] inte 'n céntro urbâno cosmopolîta, ma o l'êa stæto, a ògni mòddo, devastòu e indebolîo da-a [[ribelión de An Lushan]] do VIII sécolo, e o l'êa deruòu do tùtto into 907, co-i governatôi militâri locâli che diventâvan ingovernàbili. Co-i Song a tendénsa separatìsta a l'êa finîa, e o s'êa creòu 'n equilìbrio de potêri tra a dinastîa e i [[Dinastîa Liao|Liao do Kitai]]. I Song êan stæti o prìmmo govèrno do móndo a fâ circolâ monæa de càrta, e a prìmma entitæ polìtica a dotâse de 'na marìnn-a militâre permanénte, ch'a l'êa suportâ da 'n'indùstria navâle bén svilupâ, e da-i comèrci marìtimi.

Tra o X e l'XI sécolo, sorviatùtto aprêuvo a-a difuxón da coltivaçión do rîzo, e a sovraproduçión de çìbbo, a popolaçión da Cìnn-a a l'êa radogiâ fìn a arivâ ciù ò méno a 100 milioìn de persónn-e. Co-a dinastîa Song a gh'êa stæta ànche 'na [[Neoconfucianéximo|riscovèrta do Confucianéximo]], e 'na fioritûa da filozofîa e de àrti, con nêuvi livélli de maturitæ e conplessitæ inta [[pitûa di paizàggi]] e inta lavoraçión da [[porçelànn-a]]. A ògni mòddo, a dinastîa [[jurchen]] di [[Dinastîa Jin (1115–1234)|Jin]] a s'êa acòrta da deboléssa militâre de l'ezèrcito Song, e into 1127, inte [[goære Jin-Song]], l'[[inperatô Huizong de Song]] o l'êa stæto caturòu, e a capitâle [[Bianjing]] conquistâ. I Song restæ s'êan retiæ 'nta Cìnn-a meridionâle.

 

 

===Perîodo tardoinperiâle===

A dinastîa Qing, duâ dò-u 1644 ò-u 1912, a l'é stæta l'ùrtima dinastîa inperiâle da Cìnn-a. A seu conquìsta do stâto Ming a l'êa costâ 25 milioìn de mòrti, e l'economîa do pàize a l'êa pegiorâ tànto. Dòppo a fìn di [[Ming meridionâli]], co-a conquìsta do [[khanâto di zùngari]], a [[Mongòllia]], o [[Tibet|Tìbet]] e o [[Xinjiang]] êan diventæ pàrte de l'inpêro. L'outocraçîa centralizâ a l'êa stæta rinforsâ pe reprìmme i òpoxitôi di Qing, con polìtiche de rilàncio de l'agricoltûa e limitaçión do comèrcio, co l'''[[Haijin]]'' (“interdiçión marìtima”), e co-o contròllo ideològico, raprezentòu da l'[[inquixiçión leterâia]]. Tùtto quésto o l'avéiva caxonòu stagnaçión sociâle e econòmica. A-a meitæ do XIX sécolo, l'inperialìsmo òcindentâle o l'avéiva descadenòu e [[goære de l'òpio]], conbatûe cóntra a Gràn Bretàgna e a Frànsa, aprêuvo a-e quæ – co-o [[tratâto de Nanchìn]] do 1842, o prìmmmo di coscì dîti "[[Tratâti inegoâli]]" – a Cìnn-a a l'êa stæta costréita a pagâ 'n'indenizaçión, arvî di pòrti, permétte l'[[estrateritorialitæ]] pe-i foestêi, e cêde [[Hong Kong]] a-i britànichi. Dòppo a [[prìmma goæra scìno-giaponéize]] (1894–95), a Cìnn-a a l'avéiva pèrso infloénsa in sciâ [[Coréa|penîzoa coreànn-a]], e cedûo [[Taiwan]] ò-u [[Giappon|Giapón]].

 

 

===Repùbrica (1912–1949)===

O 1° Zenâ 1912, [[Sun Yat-sen]] do [[Kuomintang]] (partîo naçionalìsta) o l'êa stæto nominòu prescidénte provizöio da Repùbrica, ròllo pöi pasòu a [[Yuan Shikai]], in ex generâle Qing ch'o s'êa proclamòu [[Inpêro de Cìnn-a (1915–1916)|inperatô da Cìnn-a]] into 1915, ma aprêuvo ò-u mâconténto popolâre e a l'òpoxiçión do seu [[Còrpo d'armâ Beiyang|ezèrcito Beiyang]], o l'avéiva dovûo filâsela e ristabilî a repùbrica.

 

Dòppo a mòrte de Yuan Shikai into 1916, a Cìnn-a a l'êa diventâ politicaménte menisâ: o govèrno de Pechìn o l'êa riconosciûo a livéllo internaçionâle, ma no avéiva nisciùn vêo potêre, e a ciù pàrte do teritöio o l'êa controlòu a livéllo regionâle da vàrri scignôri da goæra. A-a fìn di anni '20, o Kuomintang – goidòu da-o diretô de l'[[académia militâre da Repùbrica de Cìnn-a]], [[Chiang Kai-shek]] – o l'êa stæto capâçe de unificâ o pàize sótta o seu contròllo gràçie a 'na série de àbili manêuvre polìtico-militâri, conosciûe co-o nómme de [[Spediçión do nòrd]]. O Kuomintang o l'avéiva spostòu a capitâle a [[Nanjing]] e inplementòu a "tutêla polìtica", 'na fâze de mêzo de svilùppo polìtico, ilustrâ into progràmma di [[Tréi princìppi do pòpolo]] di Sun Yat-sen, pe trasformâ a Cìnn-a 'nte 'n stâto democràtico modèrno. Aprêuvo a-e divixoìn polìtiche do pàize, o l'êa stâto difìçile pe Chiang conbàtte i [[Comunìsmo cinéize|comunìsti]] de l'[[Ezèrcito Popolâre de Liberaçión]] (EPL), cóntra o quæ o Kuomintang s'êa batûo fìn da-o 1927 inta [[goæra civîle cinéize]]. A goæra a l'êa andâ bén pe-o Kuomintang, spécce dòppo che l'EPL s'êa retiòu 'nta [[Lónga màrcia]], fìn quànde e agrescioìn giaponéizi e l'[[incidénte di Xi'an]] do 1936 o l'avéiva costréito a afrontâ l'[[inpêro giaponéize]].

A [[segónda goæra scìno-giaponéize]] (1937–1945), into mêzo da II Goæra Mondiâle, a l'avéiva portòu a 'n'aleànsa téiza tra o Kuomintang e l'EPL. E fòrse giaponéizi avéivan comìsso tànti [[Crìmini de goæra giaponéizi|crìmini de goæra]], e ciù ò méno 20 milioìn de civîli cinéizi êan mòrti (tra i 40.000 e i 300.000 civîli [[Masâcro de Nanchìn|êan stæti masacræ]] inta çittæ de Nanchìn inte l'òcupaçión giaponéize). Insémme a l'âtre træ poténse ([[Regno Unïo|Régno Unîo]], [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi d'América]] e [[Union Sovietica|Unión Soviética]]), a Cìnn-a a l'é stæta in di quàttro gréndi [[Aleæ da Segónda Goæra Mondiâle|aleæ da II Goæra Mondiale]]. Dòppo a réiza do Giapón into 1945, Taiwan, conpréize e îzoe [[Penghu]], êan tornæ sótta o contròllo cinéize. A Cìnn-a a l'avéiva vìnto, ma l'êa devastâ da-a goæra e sénsa palànche. E òstilitæ tra o Kuomintang e i comunìsti avéivan pöi finîo pe descadenâ 'n'âtra goæra civîle. Into 1947 o l'êa stæto introdûto 'n govèrno costituçionâle, ma aprêuvo a-i dizórdini, tànti di provediménti da [[Costituçión da Repùbrica de Cìnn-a|costituçión da Repùbrica]] no vegnîvan aplicæ inta Cìnna continentâle.

 

===Repùbrica popolâre (1949–ancheu)===

I gréndi conbatiménti da goæra civîle cinéize êan finîi into 1949, co-o partîo comunìsta ch'o controlâva quæxi tùtta a [[Cìnn-a continentâle]]; ò-u Kuomintang, ch'o se retiâva, restâvan sôlo Taiwan, [[Hainan]], e e îzoe d'in gîo. O 20 Seténbre 1949, o [[prescidénte do Partîo Comunìsta Cinéize]] [[Mao Zedong]], o l'avéiva proclamòu a fondaçión da Repùbrica popolâre cinéize co-in discórso a-a Prìmma seçión plenâia da conferénsa consultatîva polìtica do pòpolo cinéize. O 1° Òtôbre, inte 'na grànde celebraçión a [[ciàssa Tiananmen]], Mao o l'avéiva fæto 'na proclamaçión pùblica ò-u rastéllo Tiananmen, e quélla dæta a l'êa divegnûa o prìmma [[Giornâ naçionâle da Repùbrica popolâre cinéize|giornâ naçionâle]] do nêuvo pàize. Into 1950, l'Ezèrcito Popolâre de Liberaçión o l'avéiva conquistòu l'îzoa de Hainan, e s'êa anésso o Tìbet, ma e restànti fòrse do Kuomintang avéivan continoòu a rivoltâse 'nta Cìnn-a meridionâle pe tùtti i ànni '50.

 

O regìmme o consolidâva a seu popolaritæ tra i pizén con de rifórme di terén, che conprendéivan a condànna a mòrte de quæxi doî milioìn de propiêtâi teriêri, e a Cìnn-a a svilupâva 'n scistêma industriâle indipendénte e [[Àrmi de distruçión de màssa inta Repùbrica popolâre cinéize|àrmi nucleâri pròpie]], méntre a popolaçión aomentâva. A ògni mòddo, o [[Gràn sâto in avànti]] – in grànde progètto de rifórme idealìste – [[Grànde carestîa cinéize|o l'avéiva caxonòu tra i 15 e i 35 milioìn de mòrti]] tra o 1958 e o 1961, sorviatùtto pe fàmme. Into 1966, Mao e i seu inaogurâvan a [[Rivoluçión colturâle]], ch'a dâva inìçio a 'n decénio de acûze polìtiche e dizórdini sociâli, che saiéivan duæ fìnn'a-a mòrte de Mao into 1976. Into 1971, a RPC rinpiassâva a Repùbrica inte Naçioìn Unîe, e pigiâva o seu pòsto cómme ménbro permanénte do Conséggio de secuéssa.

Dòppo a mòrte de Mao, a [[Bànda di quàttro]] a l'êa stæta arestâ e acuzâ pe-i ecèssi da Rivoluçión colturâle, e into 1978 [[Deng Xiaoping]] o l'avéiva pigiòu o potêre, avàndo inportànti [[Rifórma econòmica cinéize|rifórme econòmiche]]: o partîo molâva o contròllo do govèrno in sciâ vìtta di çitadìn, e e [[Comùn popolâre|comùn]] vegnîvan ciàn cianìn desfæte. Quésto segnâva a tranxiçión da Cìnn-a da 'n'economîa cianificâ a 'n'economîa mésccia [[Economîa de mercòu socialìsta|sénpre ciù vixìnn-a a 'n mercòu avèrto]]. A violénta represción de [[Protèste de ciàssa Tiananmen do 1989|protèste di studénti in ciàssa Tiananmen into 1989]] a l'avéiva portòu a sançioìn cóntra o govèrno cinéize da pàrte de vàrri pàizi.