Cinn-a: diferénse tra e verscioìn
Contegnûo scasòu Contegnûo azónto
Alargâ parçialménte a vôxe |
Alargâ parçialménte a vôxe |
||
Lìnia 37:
A '''Cìnn-a''' (中國, 中国, ''Zhōngguó'', leteralménte "Régno de mêzo"), oficialménte a '''Repùbrica Popolâre Cinéize''' (中華人民共和國, 中华人民共和国, ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó''), a l'é 'n stâto de l'[[Axia|Àzia]] òrientâle, con capitâle [[Pechin|Pechìn]]. A Cìnn-a a l'é o prìmmo pàize do móndo pe popolaçión, con ciù ò méno 1.428.000.000 abitànti (calcolæ segóndo 'na stìmma fæta into 2018), e a l'é o tèrso pàize do móndo pe estensción, con ciù ò méno 9.600.000 [[Chilometro quaddro|km²]]. O stâto o l'é governòu dò-u [[Partîo Comunìsta Cinéize]], e o l'ezèrcita giurisdiçión in sce 22 [[Provìnse da Cìnn-a|provìnse]], çìnque [[Regioìn aotònome da Cìnn-a|regioìn aotònome]], quàttro [[Monicipalitæ da Cìnn-a|monicipalitæ]] (Pechìn, [[Tianjin]], [[Shanghai]] e [[Chongqing]]), e le [[Regioìn aministratîve speciâli da Cìnn-a|regioìn aministratîve speciâli]] de [[Hong Kong]] e [[Macau]].
A Cìnn-a a l'é stæta a chìnn-a de
A Cìnn-a a l'é 'na [[repùbrica]] [[Socialìsmo|socialìsta]] [[Stâto unitâio|unitâia]] [[Monopartitìsmo|monopartìtica]], e a l'é un di pöchi [[Stâto socialìsta|stâti socialìsti]] existénti. Discidénti polìtici e grùppi pe-a diféiza di [[dirìtti umâni]] àn acuzòu o govèrno cinéize de mancànse into rispètto di dirìtti umâni, sopresción de minorànse étniche e religiôze, censûa e sorvegiànsa de màssa, e represción de protèste (cómme prezénpio [[Protèsta de ciàssa Tienanmen|into 1989]]). O govèrno cinéize o l'à diciaròu che o dirìtto a-a suscisténsa e ò-u [[svilùppo econòmico]] végnan prìmma di âtri tîpi de dirìtti umâni, e che o concètto di dirìtti umâni gh'aviéiva da consciderâ o livéllo econòmico de 'n pàize.
Lìnia 48:
Into XIX sécolo, o tèrmine ''Zhōngguó'' o l'êa divegnûo scinònimo de stâto (o naçión) cinéize, e dò-u 1949 o nómme ofiçiâ do pàize o l'é Repùbrica Popolâre Cinéize (中华人民共和国, ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó'').
Ghe són divèrse teorîe che prêuvan a spiêgâ l'òrìgine da paròlla "Cìnn-a". A poriéiva êse derivâ dò-u [[Léngoa persiànn-a|persiàn]] ''Chin'' (چین), ch'o derîva da-a paròlla [[Léngoa sànscrita|sànscrita]] ''Cīna'' (चीन), ch'a s'atrêuva 'nte prìmme scrîtûe [[Induiximo|indoìste]], tra e quæ o ''[[Mahābhārata]]'' (V sécolo a.C.) e o ''[[Manusmṛti]]'' (II sécolo a.C.). Sta teorîa contradiéiva quélla propòsta da Martino Martini into XVII sécolo, segóndo a quæ a paròlla deriviéiva dò-u nome – into [[Léngoa cinéize antîga|cinéize antîgo]] – da dinastîa Qin, 秦 (ricostroîo cómme ''*dzin'').
==Stöia==
Lìnia 73:
Tra o X e l'XI sécolo, sorviatùtto aprêuvo a-a difuxón da coltivaçión do rîzo, e a sovraproduçión de çìbbo, a popolaçión da Cìnn-a a l'êa radogiâ fìn a arivâ ciù ò méno a 100 milioìn de persónn-e. Co-a dinastîa Song a gh'êa stæta ànche 'na [[Neoconfucianéximo|riscovèrta do Confucianéximo]], e 'na fioritûa da filozofîa e de àrti, con nêuvi livélli de maturitæ e conplessitæ inta [[pitûa di paizàggi]] e inta lavoraçión da [[porçelànn-a]]. A ògni mòddo, a dinastîa [[jurchen]] di [[Dinastîa Jin (1115–1234)|Jin]] a s'êa acòrta da deboléssa militâre de l'ezèrcito Song, e into 1127, inte [[goære Jin-Song]], l'[[inperatô Huizong de Song]] o l'êa stæto caturòu, e a capitâle [[Bianjing]] conquistâ. I Song restæ s'êan retiæ 'nta Cìnn-a meridionâle.
Into XIII sécolo, i móngoli [[Invaxón móngola da Cìnn-a|avéivan conquistòu a Cìnn-a]] – co-o càppo di [[móngoli]], [[Kublai Khan]], che 'nto 1271 o l'avéiva proclamòu a [[dinastîa Yuan]] – e scancelòu i ùrtimi rèsti da dinastîa Song. Prìmma de l'invaxón móngola, a popolaçión da Cìnn-a di Song a l'êa de 120 milioìn de çitadìn, e ò-u ténpo do censiménto do 1300 a s'êa ridûta a 60 milioìn. Into 1368, in pizàn ciamòu Zhu Yuanzhang o l'êa scorîo i Yuan e fondòu a [[dinastîa Ming]], pigiàndo o nómme inperiâle de [[Hongwu]]. Sótta i Ming a gh'êa stæta 'n'âtra etæ d'öo pe-a Cìnn-a, ch'a l'êa svilupòu
Inti prìmmi ànni da dinastîa Ming, a capitâle da Cìnn-a a l'êa stæta spostâ da [[Nanjing]] a [[Pechin|Beijing]]. Co-a nàscita do capitalìsmo, filòzofi cómme [[Wang Yangming]] avéivan criticòu o neoconfucianéximo, anpliàndolo con concètti de [[individoalìsmo]] e egoaliànsa de [[quàttro òcupaçioìn]]. A clàsse di [[Fonçionâio-leteròu|fonçionâi-leteroéi]] a l'êa divegnûa 'na fòrsa de sostêgno de l'indùstria e do comèrcio inti moviménti de boicotàggio de tàsce, i quæ, insémme a-e carestîe e a-a diféiza da l'[[Invaxoìn giaponéizi da Coréa (1592–1598)|invaxoìn giaponéizi da Coréa]] e da l'[[Tranxiçión tra Ming e Qing|invaxoìn manciù]], avéivan vuòu e càsce do stâto.
Into 1644, Beijing a l'êa stæta conquistâ da 'na coaliçión de fòrse de pizén ribèlli goidæ da [[Li Zicheng]], e l'
===Perîodo tardoinperiâle===
A dinastîa Qing, duâ dò-u 1644 ò-u 1912, a l'é stæta l'ùrtima dinastîa inperiâle da Cìnn-a. A seu conquìsta do stâto Ming a l'êa costâ 25 milioìn de mòrti, e l'economîa do pàize a l'êa pegiorâ tànto. Dòppo a fìn di [[Ming meridionâli]], co-a conquìsta do [[khanâto di zùngari]], a [[Mongòllia]], o [[Tibet|Tìbet]] e o [[Xinjiang]] êan diventæ pàrte de l'inpêro. L'outocraçîa centralizâ a l'êa stæta rinforsâ pe reprìmme i òpoxitôi di Qing, con polìtiche de rilàncio de l'agricoltûa e limitaçión do comèrcio, co l'''[[Haijin]]'' (“interdiçión marìtima”), e co-o contròllo ideològico, raprezentòu da l'[[inquixiçión leterâia]]. Tùtto quésto o l'avéiva caxonòu stagnaçión sociâle e econòmica. A-a meitæ do XIX sécolo, l'inperialìsmo òcindentâle o l'avéiva descadenòu e [[goære de l'òpio]], conbatûe cóntra a Gràn Bretàgna e a Frànsa, aprêuvo a-e quæ – co-o [[tratâto de Nanchìn]] do 1842, o prìmmmo di coscì dîti "[[Tratâti inegoâli]]" – a Cìnn-a a l'êa stæta costréita a pagâ 'n'indenizaçión, arvî di pòrti, permétte l'[[estrateritorialitæ]] pe-i foestêi, e cêde [[Hong Kong]] a-i britànichi. Dòppo a [[prìmma goæra scìno-giaponéize]] (1894–95), a Cìnn-a a l'avéiva pèrso infloénsa in sciâ [[Coréa|penîzoa coreànn-a]], e cedûo Taiwan ò-u [[Giappon|Giapón]].
Ànche sótta a dinastîa Qing êan nasciûi
Into XIX sécolo, a l'êa prinçipiâ a grànde [[Emigraçión cinéize|diàspora cinéize]], e e pèrdie caxonæ da l'emigraçión s'azonzéivan a quélle caozæ da-i conflìtti e da-e catàstrofi, cómme prezénpio a [[carestîa inta Cìnn-a setentrionâle do 1876–79]], inta quæ gh'êan stæti tra i 9 e i 13 milioìn de mòrti. Into 1898, l'
===Repùbrica (1912–1949)===
O 1° Zenâ 1912, [[Sun Yat-sen]] do [[Kuomintang]] (partîo naçionalìsta) o l'êa stæto nominòu prescidénte provizöio da Repùbrica, ròllo pöi pasòu a [[Yuan Shikai]], in ex generâle Qing ch'o s'êa proclamòu [[Inpêro de Cìnn-a (1915–1916)|inperatô da Cìnn-a]] into 1915, ma aprêuvo ò-u mâconténto popolâre e a l'òpoxiçión do seu [[Còrpo d'armâ Beiyang|ezèrcito Beiyang]], o l'avéiva dovûo filâsela e ristabilî a repùbrica.
Dòppo a mòrte de Yuan Shikai into 1916, a Cìnn-a a l'êa diventâ politicaménte menisâ: o govèrno de Pechìn o l'êa riconosciûo a livéllo internaçionâle, ma no avéiva nisciùn vêo potêre, e a ciù pàrte do teritöio o l'êa controlòu a livéllo regionâle da vàrri scignôri da goæra. A-a fìn di anni '20, o Kuomintang – goidòu da-o diretô de l'[[académia militâre da Repùbrica de Cìnn-a]], [[Chiang Kai-shek]] – o l'êa stæto capâçe de unificâ o pàize sótta o seu contròllo gràçie a 'na série de àbili manêuvre polìtico-militâri, conosciûe co-o nómme de [[Spediçión do nòrd]]. O Kuomintang o l'avéiva spostòu a capitâle a [[Nanjing]] e inplementòu a "tutêla polìtica", 'na fâze de mêzo de svilùppo polìtico, ilustrâ into progràmma di [[Tréi princìppi do pòpolo]] di Sun Yat-sen, pe trasformâ a Cìnn-a 'nte 'n stâto democràtico modèrno. Aprêuvo a-e divixoìn polìtiche do pàize, o l'êa stâto difìçile pe Chiang conbàtte i [[Comunìsmo cinéize|comunìsti]] de l'[[Ezèrcito Popolâre de Liberaçión]] (EPL), cóntra o quæ o Kuomintang s'êa batûo fìn da-o 1927 inta [[goæra civîle cinéize]]. A goæra a l'êa andâ bén pe-o Kuomintang, spécce dòppo che l'EPL s'êa retiòu 'nta [[Lónga màrcia]], fìn quànde e agrescioìn giaponéizi e l'[[incidénte di Xi'an]] do 1936 o l'avéiva costréito a afrontâ l'[[inpêro giaponéize]].
A [[segónda goæra scìno-giaponéize]] (1937–1945), into mêzo da II Goæra Mondiâle, a l'avéiva portòu a 'n'aleànsa téiza tra o Kuomintang e l'EPL. E fòrse giaponéizi avéivan comìsso tànti [[Crìmini de goæra giaponéizi|crìmini de goæra]], e ciù ò méno 20 milioìn de civîli cinéizi êan mòrti (tra i 40.000 e i 300.000 civîli [[Masâcro de Nanchìn|êan stæti masacræ]] inta çittæ de Nanchìn inte l'òcupaçión giaponéize). Insémme a l'âtre træ poténse ([[Regno Unïo|Régno Unîo]], [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi d'América]] e [[Union Sovietica|Unión Soviética]]), a Cìnn-a a l'é stæta in di quàttro gréndi [[Aleæ da Segónda Goæra Mondiâle|aleæ da II Goæra Mondiale]]. Dòppo a réiza do Giapón into 1945, Taiwan, conpréize e îzoe [[Penghu]], êan tornæ sótta o contròllo cinéize. A Cìnn-a a l'avéiva vìnto, ma l'êa devastâ da-a goæra e sénsa palànche. E òstilitæ tra o Kuomintang e i comunìsti avéivan pöi finîo pe descadenâ 'n'âtra goæra civîle. Into 1947 o l'êa stæto introdûto 'n govèrno costituçionâle, ma aprêuvo a-i dizórdini, tànti di provediménti da [[Costituçión da Repùbrica de Cìnn-a|costituçión da Repùbrica]] no vegnîvan aplicæ inta Cìnna continentâle.
[[Categorîa:Cinn-a| ]]
| |||