Fanatismo

FANATÌSMO (da-a vôxe Fanatisme do diçionâio enciclopédico do Voltaire)

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

I fanàtichi de Tàngeri - Dipinto do Delacroix

O fanatìsmo o sta a-a superstiçión cómme o delìrio o sta a-a frêve e cómme a ràggia a sta a-a fótta. Chi gh’à de èstaxi, de vixoìn, e o pìggia i séunni e-e sò inmaginaçioìn pe profeçîe, o l’é ’n entuxàsta; chi a sò matêia co-o delìtto, o l’é ’n fanàtico. O (Gioâne) Dîaz, ch’o s’é retiòu a Norinbèrga e ch’o l’êa do tùtto convìnto chò-u pàppa o l’êa l’Anticrìsto de l’Apocalìsse, e ch’o gh’àiva o ségno da Béstia, o l’êa sôlo ’n entuxàsta; sò fræ, o Bertomê Dîaz, ch’o l’é partîo da Rómma p’andâ a-amasâ santaménte sò fræ, e o l’à amasòu pe’n davéi p’amô do Segnô, o l’êa un di ciù abominévoli fanàtichi chi-â superstiçión a l’à mâi posciûo formâ1 . O Pòliôto2, ch’o va a-o ténpio inte ’n giórno de fèsta pe inversâ e fracasâ e stàtoe e i agìbbi, o l’é ’n fanàtico mêno òrìbile do Dîaz, ma no mêno stùpido. I asascìn do dùcca Françésco de Goîza, do Ghigèrmo prìnçipe d’Òrànge, do rè Rîco III e do rè Rîco IV3, e de tànti âtri êan di violénti maròtti da mæxima ràggia do Dîaz. O ciù refiôzo ezénpio de fanatìsmo o l’é quéllo di borghéixi de Parìggi che són corîi a-asascinâ, a scanâ, a caciâ zu da-i barcoìn, a fâ a tòcchi, a néutte de Sàn Bertomê4, i sò conçitadìn che no andâvan a méssa. Gh’é di fanàtichi de sàngoe fréido: són i giùdiçi che condànan a mòrte quélli che no àn comìsso âtro delìtto che quéllo de no pensâla cómme lô; e sti giùdiçi chi són tànto ciù colpévoli e ciù dégni de desprêxo do génere umâno in quànte, sénsa êse inte ’n ecèsso de furô, cómme i Clemént i Châtel, i Ravaillac,i Damiens 5, pâ che poriéivan stâ a sentî a raxón. ’Na vòtta chò-u fanatìsmo o l’à incancrenîo ’n çervéllo, a moutîa a l’é quæxi incuràbile. Ò vìsto di convolscionâi che quànde se parlâva di miâcoi do Sàn Pâris, s’invexendâvan a pitìn a pitìn ànche se no-o voèivan: i éuggi luxîvan, o còrpo o tremâva, o furô o desfiguâva a sò fàccia, e aviéivan amasòu tùtti quélli che l’avésan contradîti. No gh’é âtro remédio a sta moutîa epidémica chò-u spìrito filozòfico, che, spantegòu da tùtte e pàrte, o finiâ p’adôçî i costùmmi di òmmi, e co-o prevegnî l’intrâ do mâ; perché apénn-a o mâ o fa quàrche progrèsso bezéugna scapâ e aspêtâ che l’âia a se purìfiche. E lézze e a religión no sèrvan cóntra sta pèsta di ànimi; a religión, lónxi da-o êse pe lô ’n çìbbo sàn, a se trasfórma ’n téuscego pe-i çervélli infètti. Sti mizeràbili chi gh’àn de lóngo prezénte l’ezénpio do Aód, ch’o l’amàssa o rè Eglòn; da Giudìtta, ch’a tàggia a tésta a l’Òlofèrne dòppo êsîghe andæta a létto; do Samoæle, ch’o fa a tòcchi o rè Agàg. No védan che sti ezénpi chi, rispetàbili inte l’antighitæ, són refiôxi a-a giornâ d’ancheu; lô pigiàn i sò furoî inte quélla mæxima religión ch’a i condànna. E lézze són ancón do tùtto inùtili cóntra sti atàcchi de ràggia: l’é cómme lêze ’n decrétto do conséggio do rè a ’n invazòu. Quésti són convìnti chò-u Spìrito Sànto ch’o l’inspîra o l’é a-o de sórva de lézze, e chò-u sò entuxàsmo a l’é a sôla lézze che dêvan stâ a sentî. Cöse se rispónde a ’n òmmo ch’o ve dîxe ch’o preferìsce ubidî a Dîo ciufîto ch’a-i òmmi, e che, de consegoénsa, o l’é segûo de meritâse o çê faxéndove a pélle? De sòlito són i farabùtti a goidâ i fanàtichi e a métighe o cotéllo inte màn; s’asomégian a quéllo Vêgio da montàgna, che, se dîxe, o fâva asazâ e giöie do paradîzo a di scémmi, e o ghe prometéiva sti piâxéi chi pe l’eternitæ, a condiçión ch’andésan a-asascinâ tùtti quélli ch’o gh’aviæ mostròu6. No gh’é stæto a-o mómdo che ’na sôla religión ch’a no s’é maciâ de fanatìsmo, quélla di leteræ cinéixi. E sètte di filòzofi, no sôlo êan ezénti da sta pèsta chi, ma n’êan o remédio; perché l’efétto da filozofîa o l’é quéllo de rénde serén l’ànimo, e o fanatìsmo o l’é inconpatìbile con sta serenitæ chi. Si-â nòstra sànta religión a l’é stæta coscì de spésso coròtta da sto furô infernâle, dovémmo pigiâsela co-a matêia di òmmi. Ainsi du plumage qu’il eut Icare pervertit l’usage; Il le reçut pour son salut, Il s’en servit pour son dommage. (Bertaud, véscovo de Séez)7