Caffè: diferénse tra e verscioìn

O '''Caffè''' ò '''Cafè''' o l' è unnaunn-a bevandabevànda ottegnüa daiòtegnûa grenda-e grànn-e contegnüicontegnûe in to früto (''drupa'') d'a ciantaciànta omonnimaomònnima, che a l' existeexìste aoa-o statostâto sarvegosarvégo in [[Etiopia]]. O zennie ''Coffea'', da famiggiafamìggia de ''Rubiacee'', o comprendecomprénde 40 speçie. Fra queste, a ''Coffea arabica'' a da o 40% da produzionproduçion mondialemondiàle.

A coltivazioncoltivaçion aoa-o statostâto domestego a l' è esteisaestéisa a varie regiuinregioin de [[Africa]], [[Arabbia (region)|Arabia]], [[Indie]], [[America Centrale]] e [[America do Sud|Meridionale]].

E cianteciànte avieiven un' artezzaartessa figna a 6 metri, ma vegnen puee a 2-3 metri pe renderénde ciù façile a cüra e a raccoltaarecugéita di früti.

O früto, scimile a l' apparenza a unna çëxa, o se lascia seccä ao sö (coscidito ''cafè de Techo'' do Centroamerica) pe fâ scì che se posse estrae i gren; ma ciü spesso questa operazion a se fafà meccanicamentemeccanicaménte. O caffè crüocrûo, se tegnüotegnûo ao sciütosciûto, o se conservaconsèrva benbén e o miliora co-o tempoténpo; ma o patiscepatìsce l' ümidoùmido, pe viavîa da formazionformaçion de muffemóffe. UgualmenteInto mæximo mòddo o va tegnüotegnûo lunxilónxi daeda-e sostansesostànse aromatichearomàtiche pe viavîa da soseu capaçitæ de assorbïassorbî diidi odùiödùi estraneiestrànei.

A benbén notanòta azionaçion eççitante do caffè a l' è dovüadovûa äa-a [[caffeinna]] (chimicamentechimicaménte parlandoparlàndo a caffeinnacaffeìnna a l' èé ''1,3,7 trimetilxantina'').

== TorrefazionTorrefaçion ==

Pe esseêse dövioudovûo comme bevandabevànda, o caffè, o va ''brustolîo (=torrefæto''), seggeségge pe svilüppäsvilppâ l' aromaaröma che pe renderénde solubilisölobili çerti componenticonponénti. O caffècafè tostoubrustolîo (=tostæto) o diventa de cô marron ( o gran crüo o l'è verde), o diminuisce de peiso dao 15 ao 20% e o l' aumenta de volümme. L' aspetto de unin bon caffècafè brustolîo (=torrefæto) o deve esseêse brillantebrilànte, a conscistensaconscisténsa düadûa; ie grengrànn-e remesciæremesciæte devendévan esseêse "sonori sonöri".

== TipiTîpi de caffècafè ==

I tipiîpi de caffècafè piggienpìggian o nomme daenómme da-e localitæ de provenienzaproveniença. I mægio son quelliquélli etiopicietiòpici, seguï daoda-o ''Moka'' coltivoucoltivòu speçialmente specialménte in Arabia. De origine asiaticaòrìgine aziàtica l' è: ''Malabar'', ''Borneo'', ''Giava''; in America o paise prodüttô prinçipaprodutô oprinçipâ l' è o [[Braxî]] daoda-o quæ vegnevêgne o ''Rio'', o ''Santos'', o ''Parà'', o ''Bahia'' e vari atriâtri.