Wikipedia

Léngoa lonbàrda

léngoa romànza
(Rindirisòu da Lengua lombarda)
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
AcLiBr.jpg

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno


O Lonbàrdo (Lumbàart[n. 7], Lombard[n. 8] ò Lumbard in lonbàrdo, prononçiòu /lumˈbaːrt/) o l'é 'na léngoa romànza ch'a fà pàrte do coscì dîto grùppo de léngoe gàllo-itàliche e ch'a l'é caraterizâ da 'n substratum cèltico e 'n superstratum longobàrdo.

Lonbàrdo
Lumbàart, Lombard, Lumbard
Pronónçia/lumˈbaːrt/
Parlòu inItàlia Itàlia
Svìsera Svìsera
Braxî Braxî
RegioînFlag of Lombardy.svg Lombardïa[n. 1]
Flag of Piedmont.svg Piemonte[n. 2]
Flag of Trentino-South Tyrol.svg Trentin-Ato Addexe[n. 3]
Template:CH-TI[n. 4]
Template:CH-GR[n. 5]
Template:BR-SC[n. 6]
Parlànti
Totâle3.500.000[1] (2006)
Clasificaçión
FilogéneziLéngoe indoeoropêe
 Itàliche
  Romànze
   Romànze òcidentâli
    Gàllo-itàliche
     Lonbàrdo
SudivixónLonbàrdo arpìn
Lonbàrdo de ponénte
Lonbàrdo de levànte
Trentìn de ponénte
Còdici de clasificaçión
ISO 639-3lmo (EN)
Glottologlomb1257 (EN)
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tucc i òmm nàssen liber e tucc istess per dignitaa e diritt. Gh'hann giudizi e coscienza e gh'hann de tratass 'me fradej. (Milanéize, grafîa clàscica)
Idioma lombardo.PNG
Difuxón do Lumbàart.

A léngoa lonbàrda a l'é parlâ sorviatùtto inta Lonbardîa, in de pàrte do Piemónte de Levànte, inti cantoìn Ticìn e Grixón in Svìsera e inta porçión do Trentìn ciù a ponénte, pe 'n totâle de tòsto 3,5 milioìn de persónn-e, pæge a-o 30% da popolaçión de l'ària de difuxón[1]. Fêua che di câxi izolæ, o vêgne parlòu in digloscîa co-o toscàn[2]. O lonbàrdo o l'é ligòu inte 'n mòddo stréito co-e âtre léngoe gàllo-itàliche parlæ d'in gîo, cómme l'emiliàn e o piemontéize, ma ascì a-e léngoe gàllo-romànze parlæ de là de Àrpe, cómme l'òcitàn, o romàncio, l'arpitàn e o françéize[3].

StöiaModìfica

 
E popolaçioìn che stâvan inta Cianûa Padànn-a tra i sécoli III e II prìmma de Crìsto, sàiva a dî inti ànni da conquìsta romànn-a da Gàllia Cisarpìnn-a.

O prìmmo stratum lengoìstico che se sà ch'o l'àgge lasciòu de tràcce inta Lonbardîa d'ancheu o l'é quéllo di Lìguri antîghi[4][5]. A ògni mòddo e informaçioìn a dispoxiçión in sce sta léngoa chi són pöche e bén bén limitæ[4][5]. Pe cóntra l'é bén bén ciù vàsta a testimoniànsa lasciâ da-e génte ch'àn pigiiòu o pòsto i Lìguri, sàiva a dî i Cèlti, di quæ gh'é dónca de conoscénse ciù precîze[6].

A l'época, l'infloénsa lengoìstica di Cèlti in scê popolaçioìn da Lonbardîa a l'é stæta ciù marcâ, tànto da dâ a-a giornâ d'ancheu o nómme a-o grùppo de léngoe gàllo-itàliche (co-i Cèlti che, defæti, són ciamæ "Gàlli" ascì)[4]. A ògni mòddo, l'é stæto a dominaçión romànn-a, ch'a l'à pigiòu o pòsto de quélla cèltica, a modelâ a léngoa da Lonbardîa, tànto chò-u sò léscico e a sò gramàtica són de derivaçión romànza[6].

A ògni mòddo, l'infloénsa do latìn a no l'é stæta a mæxima da tùtte e pàrte[4], co-e léngoe locâli che, a sò vòtta, êan stæte infloensæ da-i strata lengoìstichi de prìmma[4]. Ògni zöna, defæti, a l'êa caraterizâ da 'n gràddo diferénte de caraterizaçión da-o lìgure antîgo e/ò de léngoe cèltiche[4].

Gh'é de tràcce che vêgnan da-a léngoa longobàrda ascì, sàiva a dî quélla parlâ da-a popolaçión germànica di Longobàrdi, ch'a l'à dominòu a ciù pàrte da penîzoa, inclûza a Lonbardîa, pasâ a chéita de l'Inpêro Romàn de Ponénte. Sta léngoa chi a l'à ciù tàrdi formòu o superstratum lengoìstico da léngoa lonbàrda, dæto che i longobàrdi no l'àn inpòsto o sò parlâ, lasciàndo sôlo de tràcce sénsa germanizâ goæi o lonbàrdo, ch'o l'é coscì restòu 'na léngoa romànza[7].

Gh'é pöi da consciderâ a sovénte modìfica, co-o pasâ di sécoli, di confìn che dividéivan e tære lonbàrde, con di remésci ch'àn cangiòu a léngoa parlâ ascì: a l'época di Cèlti gh'êa o sciùmme Àdda a divìdde ste popolaçioìn chi da-e tribù di Cenomén méntre, con l'instituçión inte l'ànno 7 dòppo Crìsto de regioìn ougustêe, o confìn o l'êa pasòu a-o sciùmme Òggio, stocàndo l'unitæ teritoriâle ch'a s'êa creâ co-a creaçión, quàrche decénio prìmma, da Gàllia Cisarpìnn-a. In particolâ, o sciùmme Òggio o dividéiva e regioìn ougutêe XI Transpadana e X Venetia et Histria[1].

Co-a rifórma aministratîva vosciûa da l'inperatô Diocleçiàn o confìn tra e dôe regiones o l'é stæto mesciòu a l'Àdda, sciùmme ch'o l'é tornòu a divìdde a Lonbardîa da-o sécolo XV scìnn-a l'época do Napolión, dæto che pe de chi ghe pasâva a frontêa tra o Ducâto de Milàn e a Repùbrica de Venéçia[1], divixón ch'a l'à portòu a-a diferenzaçión tra o lonbàrdo de ponénte e quéllo de levànte. L'unitæ aministratîva da Lonbardîa lengoìstica l'é stæta ristorâ co-a creaçión da pàrte de l'Inpêro oustro-ungàrico, into 1815, do Régno Lonbàrdo-Véneto, scitoaçión aministratîva ch'a l'é stæta confermâ dòppo o 1861 ascì[1].

DifuxónModìfica

 
Paragón tra i domìnni di Viscónti into sécolo XIV (de vèrde) e a difuxón d'ancheu da léngoa lonbàrda (lìnia giâna).

A difuxón giögràfica do lonbàrdo, conscideràndo tùtte e sò variànte[2], a repìggia sôlo in pàrte i confìn da modèrna región aministratîva da Lonbardîa. Defæti, l'estensción lengoìstica d'ancheu a l'é in pàrte pægia a-i antîghi confìn, inte l'Etæ de Mêzo, do Ducâto de Milàn, che scìnn-a-o 1426 o l'àiva 'n'estensción ciù ò mêno conpréiza tra i sciùmmi Sézia e Àdige e che, dòppo a pèrdia di teritöi do levànte, sàiva a dî e provìnse de Bèrgamo e de Bréscia, in favô da Repùbrica de Venéçia, de quélli ciù a ponénte, ö sæ e modèrne provìnsa de Novâra e do Verbàn-Côzio-Òsola, a-o Régno de Sardégna, e de quélli ciù a nòrd (o Cantón Ticìn) a-a Svìsera, o l'à continoòu a-avéi 'na fórte infloénsa colturâle in sce ste tære chi, inclûza quélla in sciâ léngoa[1].

Vèrso ponénte o lonbàrdo o l'é parlòu inte provìnse piemontéixi de Novâra, scìnn-a-o confìn naturâle marcòu da-o sciùmme Sézia, e do Verbàn-Côzio-Òsola[1][8][9][10], chi con l'eceçión di doî comùn de Formàssa e de Macognâga, che són di pàixi de léngoa walser. De lóngo into Piemónte gh'é de infloénse lonbàrde in scî parlæ da provìnsa de Lusciàndria, spécce a livèllo do léscico. A levànte, in sciô confìn co-o Trivéneto, o lonbàrdo o l'é parlòu inta pàrte de ponénte da provìnsa de Trénto, inte valàdde de Léddro, de Rendénn-a e de Bónn-a, dond'o l'à conservòu di træti antîghi e, fòscia, 'n'antîgo stratum lengoìstico ladìn ascì[11]. In sciâ rîva de levànte do Lâgo de Gàrda se trêuvan ancón de fórte infloénse bresciànn-e in scî parlæ di comùn veronéixi de Tôre do Benàco, Gàrda e Mâcexìnn-e[1].

E variànte lonbàrde de Àrpe se pàrlan bén bén ciù in la di confìn de stâto, co-a prezénsa stòrica inti teritöi svìseri do Cantón Ticìn, fêua chò-u comùn de Bòsco Gurìn, e do Cantón Grixón, dond'o l'é parlòu, con de infloénse retoromànze che vêgnan da-o romàncio, inte çìnque valàdde ciù a sùd, sàiva a dî e valàdde Bregàggia, Calànca, Sursétte, Mesolcìnn-a e Poscciâvo[12].

Inta pàrte ciù a sùd da Lonbardîa, lóngo o córso do sciùmme Pò, gh'é de tære de léngoa no lonbàrda: in particolâ o teritöio do Casalàsco inta provìnsa de Cremónn-a e tòsto a provìnsa intrêga de Màntova[9] són de tære de léngoa emiliànn-a méntre, inte l'Otrapò Pavéize, o parlâ do pòsto o gh'à prìmma de fórte infloénse da-a léngoa emiliànn-a e, a-a sò pónta ciù a sùd, gh'é o pasàggio a-a léngoa lìgure, inte l'èrta valàdda do Stàfora[13][14][15]. Gh'é di parlæ de pasàggio inta Lomelìnn-a de ponénte ascì, dónde gh'é di pàixi a-a croxêa tra a léngoa piemontéize e quélla lonbàrda che són difìçile da clascicâ inte un ò l'âtro grùppo[16].

A léngoa lonbàrda a l'é parlâ into comùn de Botuverá ascì, pàize do Braxî into stâto de Santa Catarina scitoòu inta coscì dîta región da Valàdda do Itajaí. Sto pàize chi o l'é stæto fondòu da emigræ lonbàrdi ch'arivâvan sorviatùtto da-a cianûa tra Trevìggio e Crémma e ch'àn conservòu a sò léngoa d'òrìgine[17].

CaràteriModìfica

Fonologîa e fonéticaModìfica

 
E isoglòsse ciù inportànti de l'ària lonbàrda:

██ Prezénsa de vocâle /y/ e /ø/

██ Chéita de vocâle finâle fêua chi-â -a

██ Chéita de -r inte l'infinîo di vèrbi

██ Conservaçión de vocâle àtone no a-a fìn de pòule

██ Infinîo da prìmma coniugaçión inte -à

██ Prìmma persónn-a do prezénte indicatîvo inte -i òpû -e

██ Negaçión dòppo a-o vèrbo

A léngoa lonbàrda a gh'à vàrri caràteri fonològichi e fonétichi che se pêuan trovâ inte âtre léngoe romànze ò inte quélle gàllo-itàliche, méntre di fenòmeni ciù specìfichi caraterìzan i parlæ lonbàrdi drénto a-o continuum. Pe conveçión, s'é adotòu 'na conbinaçión de træ isoglòsse pe identificâ o confìn lengoìstico tra o lonbàrdo e-e léngoe parlæ da-arénte[1]:

  • a conservaçión da -à inte l'infinîo di vèrbi da prìmma coniugaçión latìnn-a, ch'a ségna o confìn de ponénte co-o piemontéize; prezénpio "cantâ" o l'é cantà in lonbàrdo e canté in piemontéize.
  • a conservaçión de vocâle àtone se no a-a fìn de pòule, che pe cóntra càzan into lonbàrdo ascì, ùtile a marcâ o confìn lengoìstico vèrso sùd con l'emiliàn; prezénpio "uspiâ" o l'é ospedal in lonbàrdo e zbdel in emiliàn.
  • a prezénsa de vocâle brilànte ariondæ (sàiva a dî /y/ e /ø/), conosciûe co-o nómme de vocâle sciâtæ ascì, ch'a màrca o confìn de levànte co-o véneto; prezénpio "fêugo" o l'é fögh in lonbàrdo e fogo in véneto coscì cómme "dûo" o vêgne dür in lonbàrdo e duro in véneto.

'N'âtra caraterìstica comùn a-a ciù pàrte de variêtæ lonbàrde e de diferenziaçión da quélle vixìnn-e a l'é a prezénsa da dexinénsa -i òpû -e inta prìmma persónn-a do prezénte indicatîvo; prezénpio "mi pòsso" o l'é mi pödi in milanéize e mé pöde in bergamàsco[1].

De âtre caraterìstiche di parlæ lonbàrdi, comùn però a-e âtre léngoe gàllo-itàliche ò romànze ascì, són[1]:

  • a degeminaçión de consonànte (prezénpio spala, "spàlla")
  • chéita de vocâle a-a fìn de pòule fêua chi-â "a", derivâ da 'n procèsso de sìncope cómme into françéize (prezénpio mund, da-o latìn mundum, "móndo")
  • chéita de "r" a-a fìn di vèrbi a l'infinîo, a diferénsa de l'emiliàn (prezénpio cantà, cantâ)
  • a negaçión a và dòppo a-o vèrbo (prezénpio lü al màngia minga, lê o no màngia)
  • a palatizaçión di conplèsci latìn cl- e gl- inte /ʧ/ e /ʤ/ (prezénpio ciamà, da-o latìn clamare, "ciamâ" ò gèra, da-o latìn glarea, "giæa")
  • a leniçión, de sòlito co-a sonorizaçión ma de vòtte co-a chéita ascì, de consonànte òcluxîve sórde intervocàliche (prezénpio fadiga, da-o latìn fatigam, "fatîga" ò moneda/muneda, da-o latìn monetam, "monæa")
  • a leniçión da -v- intervocàlica (nö(v)a, "nêuva" ma - in zenéize no do céntro - "nêua" ascì)
  • l'evoluçión da "ū" latìnn-a - /u:/ - inte /y/ (prezénpio pü - /py:/ -, da-o latìn plus /pɫu:s/, "ciù")
  • l'evoluçión da "ŏ" latìnn-a - /ɔ/ - inte /ø/ (prezénpio öcc - /øt͡ʃ:/ -, da-o latìn oculus, "êuggio")

A prezénsa de ste dôe vocâle chi, into pasòu conosciûe co-o nómme de "vocâle sciâtæ", a l'é consciderâ unn-a de caraterìstiche ciù particolæ do lonbàrdo[18] e 'na raxón de vixinànsa a-o piemontéize, a-o lìgure e a çèrte variànte de l'emiliàn, dæto che màncan into rèsto de l'emiliàn, into romagnòllo e into véneto. Pe de ciù, o lonbàrdo o l'é destacòu da-o piemontéize e da-o pavéize pi-â fàrta da scevâ, a coscì dîta "tèrsa vocâle piemontéize" (de sòlito scrîta co-o grafêma ë)[1].

Morfologîa e scintàsciModìfica

 
Inségna in lonbàrdo de 'n locâle a Poscciâvo, into Cantón Grixón

E caraterìstiche morfològiche e scintàtiche ciù inportànti da léngoa lonbàrda són:

  • A frâze afermatîva lonbàrda a l'adêuvia pe fórsa o pronómme inta fórma do clìtico, con ò sénsa o pronómme personâ tònico; prezénpio "lê o dîxe" o l'é (luu) el dis (con el prononçiòu /al/, /el/, /ol/ ò /ul/ in sciâ bâze de variànte)[1].
  • Inta frâze interogatîva o sogétto clìtico o se méscia dòppo a-o vèrbo, pe formâ 'na spécce de sufìsso verbâle: prezénpio se disel?[19].
  • Inte interogatîve che coménsan pe avèrbio o pronómme ghe veu spésse vòtte o pronómme che, coscì cómme i avèrbi e i pronómmi de frâze afermatîve: prezénpio cumè che l'é?, "comm'a l'é?" ò induè che te l'è mandaa(t)?, "dónde ti l'æ mandòu?"[20].
  • A negaçión a se métte dòppo a-o vèrbo ò a l'ouziliâre: prezénpio a parlen no, "no pàrlan" ò han no/minga/mia parlaa, "no àn parlòu"[20].
  • Gh'é 'na série de quantificatoî che bàstan a formâ negatîva, coscì cómme inta léngoa ingléize; prezénpio hoo vist nissu(n), "no ò vìsto nisciùn"[21].
  • Gh'é l'inperatîvo negatîvo, coscì cómme into lìgure, in de fórme ancón ciù lìbere: va no int'la nita!, "no stæ a caciâte inta bràtta!".
  • A-o pòsto do partiçìpio prezénte e do geróndio, che màncan into lonbàrdo, l'é dêuviòu pò-u geróndio l'espresción son(t) (a)dré a inte 'n mòddo scìmile a-o lìgure "són aprêuvo a" (prezénpio te set (a) dré a cantà?, "ti t'ê aprêuvo a cantâ") méntre o partiçìpio o vêgne quell che 'l canta, "quéllo ch'o cànta".
  • Inta léngoa lonbàrda o pasòu lontàn o l'é chéito ancón prìmma do lìgure, mancàndo za da-a fìn do Sèteçénto[n. 9], e a-o sò pòsto l'é dêuviòu o pasòu ò o trapasòu pròscimo[22].

VariêtæModìfica

 
Sudivixoìn dialetâli do Lonbàrdo[1]: * A: Lonbàrdo arpìn * B: Lonbàrdo de ponénte * C: Lonbàrdo de levànte * D: Trentìn de ponénte * E: Variêtæ de pasàggio con l'emiliàn

E dôe variêtæ lengoìstiche ciù inportànti da léngoa lonbàrda, cómme za indicòu a-a meitæ do sécolo XIX inta clasificaçión do Bernardino Biondelli, són quélla de levànte (dîta transabdoàn ò oròbico ascì) e quélla de ponénte (dîta cisabdoàn[23] ò insôbre ascì)[24], variànte che se diferénçian sorviatùtto da-o pónto de vìsta da fonologîa[25].

Méntre o Biondelli o l'à pöi spartîo i doî grùppi inti parlæ ciù inportànti (milanéize, lödigiàn, comàsco, valtelinéize, bormiéize, verbanéize e ticinéize a ponénte e bergamàsco, cremàsco, bresciàn e cremonéize a levànte) e clasificaçioìn ciù modèrne àn portòu a l'indentificaçión de zöne con træti d'unitæ fonològica e gramaticâle che pìgian in conscideraçión 'n nùmero ciù grànde de variêtæ[26].

GrafîaModìfica

A modèrna Lonbardîa lengoìstica a no l'à mâi avûo o svilùppo de 'na sò koiné a livèllo regionâle, mànco prìmma do Çinqueçénto, quànde co-o nómme de "léngoa lonbàrda" s'indicâva ancón a coscì dîta koiné padànn-a (ciamâ lonbàrdo-véneta ascì), difûza inta Cianûa Padànn-a intrêga prìmma de l'afermaçión da nòrma toscànn-a[27]. Pe sta raxón chi, ancheu gh'é di bèlli scistêmi de scritûa pe-i diferénti parlæ lonbàrdi.

A ògni mòddo, tra e régole de scritûa ghe n'é dôe ciù inportànti, che se trêuvan inte 'na scitoaçión de digrafîa in sciô teritöio: sàiva a dî quéllo de tîpo "clàscico", svilupæ a partî da-o Seiçénto da-a letiatûa milanéize, e quéllo de tîpo "modèrno", inspiræ a-o modèllo ticinéize do prinçìpio do Nêuveçénto[28].

Gh'é pöi 'na série de grafîa sperimentâli, che se són svilupæ a partî da-i ànni 2000 e ch'amÎan de creâ 'n scistêma de scritûa unitâio pe tùtti i parlæ lonbàrdi, pigiàn l'inspiraçión ségge da-i scistêmi za dêuviæ che renovàndoli do tùtto[29].

Grafîa clàscicaModìfica

 
O Càrlo Màia Màggi, scritô e comediògrafo milanéize, outô do prìmmo scistêma de scritûa pi-â léngoa lonbàrda

O l'é o scistêma ciù avoxòu pe stöia e tradiçión, creòu da-o Càrlo Màia Màggi into sécolo XVII pò-u milanéize clàscico e codificòu inte l'Eutoçénto da-o Francesco Cherubini. De chi, o l'é stæto dêuviòu scìnn-a-a prìmma meitæ do sécolo XX, con de diferénse picìnn-e ligæ a-e despæge ezigénse fonétiche locâli de vàrie tære lonbardòfone: bazòu in sciô scistêma de scritûa do toscàn, o gh'à 'na série d'eleménti specìfiche pe trascrîve i fonêmi caraterìstichi do lonbàrdo cómme, prezénpio, o grùppo "oeu" pe scrîve, cómme into françéize, a vocâle brilànte mêza serâ ariondâ (/ø/, prezénpio coeur, "cheu") òpû a u pò-u són /y/ e a ó pi-â coscì dîta "u toscànn-a", a /u/.

A grafîa clàscica a no veu ni de diacrìtichi ni de diêrexi, adantàndose dónca con no goæi de problêmi a-i scistêmi de scritûa do toscàn. A ògni mòddo, aprêuvo a-o sò svilùppo a grafîa clàscica a s'adàtta ciù mêgio a-e variêtæ do lonbàrdo de ponénte[29].

Grafîe modèrneModìfica

Grafîa ticinéizeModìfica

 
Cartéllo da localitæ de Grügee into comùn de Castéllo Sàn Pê (CH-TI), scrîto co-a grafîa ticinéize.

O segóndo scistêma de scritûa ch'o se svilupòu o l'é quéllo da coscì dîta grafîa ticinéize, codificâ into 1907 da-o Carlo Salvioni pi-â redaçión do Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana, ch'a l'é 'n scistêma de tîpo fonològico (sàiva a dî che a ògni fonêma ghe corispónde 'n çèrto grafêma ò digràmma) ch'o l'adêuvia i mæximi eleménti etimològichi da nòrma toscànn-a, a-i quæ l'é azónto l'ûzo de diêrexi pi-â raprezentaçión de vocâle sciâtæ (ö pi-â /ø/ e ü pi-â /y/, cómme inta léngoa tedésca).

A codìfica e l'evoluçión de sta grafîa chi a l'é cuâ da-o Centro di dialettologia e di etnografia del Canton Ticino[30], raxón pi-â quæ a l'é l'ùnica grafîa lonbàrda che d'ancheu a l'àgge 'na spécce d'oficializaçión inte l'ûzo pùblico, vegnìndo dêuviâ inta segnalética stradâle (spécce pe indicâ di topònimi locâli)[31] ségge into Cantón Ticìn che into Cantón Grixón.

A caraterìstica ciù inportànte de sta grafîa chi, co-ina fórte diferénsa da quélla clàscica, a l'é dónca l'adataménto do scrîto a-a pronónçia di parlànti, eséndo stæta creâ pi-â trascriçión e o stùdio di sénci parlæ lonbàrdi da Svìsera. Ciù tàrdi, quésto scistêma o l'é stæto adotòu squæxi da tùtte e pàrte da Lonbardîa lengoìstica, vengìndo declinòu inte despæge ezigénse locâli[28].

Grafîa modèrnaModìfica

 
O Claudio Beretta, creatô da coscì dîta grafîa modèrna

Tra i adataménti da ticinéize, o ciù inportànte o l'é de a coscì dîta grafîa modèrna, propòsta into 1979 da-o Claudio Beretta, scritô, stòrico e lengoìstica óltre che prescidénte do Circolo Filologico Milanese, pe superâ i lìmiti da grafîa milanéize clàscica. A diferénsa ciù grànde da-a ticinéize a l'é l'introduçión do caràtere "ʃ" pe marcâ a "s sonöra" (sàiva a dî a /z/), de mòddo de levâ l'ûzo da -ss- intervocàlica pe indicâ a "s sórda" (sàiva a dî a /s/), cómme fâ a grafîa clàscica, e tùtti i âtri câxi de geminaçión gràfica de consonànte (fêua de -nn, ch'o l'ìndica a /n/, pe marcâ a diferénsa da-a -n, ö sæ a nazâle velâ /ŋ/)[32].

Ciù tàrdi, into 2003, o Beretta mæximo o n'à propòsto 'na nêuva versción conosciûa cómme "grafîa lonbàrda senplificâ"[33], cangiâ de mòddo da poéila dêuviâ pe tùtti i parlæ lonbàrdi. A ògni mòddo, e ciù grénde dificoltæ a scrîve con sto scistêma chi e di problêmi d'adataménto co-o lonbàrdo de levànte, àn portòu a limitâne bén bén l'ûzo[29].

Grafîa bergamàscaModìfica

Tra e grafîe derivæ da-a ticinéize gh'é pöi quélla bergamàsca, svilupâ inta prìmma meitæ sécolo XX da l'asociaçión locâle Ducato di Piazza Pontida e pertànto conosciûa cómme "Grafîa do Ducâto". Sto scistêma chi o l'é stæto adatòu p'amegioâ a réiza scrîta do bergamàsco e do rèsto do lonbàrdo de levànte e, prezénpio, a-o pòsto da grafîa milanéize modèrna a prevédde l'ûzo do trætìn a-o pòsto de l'apòstrofo inti digràmmi s'c e s'g e a pronónçia da z de lóngo cómme "s sonöra" (/z/, zét)[34].

Grafîe sperimentâliModìfica

 
Cartéllo bilìngoe a l'intrâ de Bùsto Arsìçio, co-o nómme do comùn in parlâ bustòcco scrîto co-a grafîa milanéize modèrna

A ògni mòddo, gh'é de tentatîvi ciù modèrni de svilupâ di scistêmi gràfichi alternatîvi e adàtti a l'ûzo pe tùtte e variànte do lonbàrdo. Tra sti chi, gh'é in particolâ o tentatîvo de svilupâ 'na grafîa unificâ (urtugrafia ünificada)[35][33][36] che però o no l'à avûo goæi de sucèsso aprêuvo a-a sò grànde conplescitæ e a-o scistêma pöco intoîtîvo, adêuviàndo di scìnboli cómme ç pe /z/ e /ʧ/ ò ə pe-e vocâle àtone /a/, /ə/ ò /e/, óltre a l'òbrigo de marcâ a longhéssa de vocâle, scibén che gh'é l'eliminaçión di acénti in sciô prìmmo grafêma do digrâfo (dónca aa e no àa)[29].

A partî da-o 2003 l'é stæto svilupòu a coscì dîta grafîa insóbrica unificâ (insübrica ünificada), creâ da-o giornâle La Vus de l'Insübria pî-a scritûa di parlæ lonbàrdi de ponénte. Sto scistêma chi, bazòu in sciâ grafîa ticinéize, o l'é inta pràtica pægio a-a milanéize modèrna ma co-a fàrta do caràtere ʃ pi-â /z/[29]. De stöie do Rudyard Kipling són stæte tradûte in lonbàrdo da-o lengoìsta Marco Tamburelli dêuviàndo, con quàrche adataménto, a grafîa insùbrica unificâ[37].

Vèrso a fìn di ànni 2000, pe voéi do cantoutô Lissander Brasca, l'é stæto svilupòu o scistêma polinòmico Scriver Lombard[38], creòu pe permétte 'na scritûa ciù unifórme a-e despæge variêtæ do lonbàrdo e co-ina raprezentaçión fonética ciù contegnûa: inte quésto scistêma l'é poscibile che o mæximo scìnbolo gràfico o l'àgge de pronónçie diferénti, in sciâ bâze da variànte parlâ. O scriver lombard o l'amîa dónca de fonçionâ cómme 'na grafîa-téito pe-e diferénti variêtæ do lonbàrdo, abandonàndo de conveçioìn lengoìstiche de derivaçión toscànn-a e ricuperàndo i ûxi tìpichi de scriptae cançelerésche de l'Etæ de Mêzo. Scibén chò-u Scriver Lombard o no gh'à de bezéugno de ségni particolæ, o sò ûzo o no l'é goæi intoîtîvo pe chi o no sàcce o scistêma e, dónca, inta pràtica quésta a grafîa a gh'à 'na difuxón limitâ a pöchi outoî[29][39][40][41][42], scibén che gh'é di editoî ch'àn comensòu a dêuviâla ascì[43][44][45][46].

Inte l'ànno 2020 l'é stæto propòsto 'n âtro scistême polinòmico de scritûe de tùtte e variêtæ do lonbàrdo conosciûo co-o nómme de Noeuva Ortografia Lombarda[47], ch'o l'é bazòu sorviatùtto in sciâ grafîa milanéize clàscica e in scê sò variànte che s'êan svilupæ inta Lonbardîa de levànte, scentàndo però prìmma da fìn do sécolo XIX[42][47].

Grafîa
clàscica
(1600-) 		Grafîa
ticinéize
(1907-) 		Grafîa
modèrna
(1979-) 		Scriver
Lombard
(2011-) 		Noeuva
Ortografia
Lombarda
(2020-) 		Trascriçión
fonémica
(AFI) 		Traduçión
in zenéize
lombard lumbaart lumbàrt lombard lombard /lum'ba:rt/ lonbàrdo
su sü
sö 		sü
sö 		su
sœ 		su
soeu 		/sy/ (ponénte)
/sø/ (levànte) 		sciù
fiœu fiöö
fiöl 		fiöö
fiöl 		fiœl fioeul /fjø:/ (ponénte)
/fjøl/ (levànte) 		figeu
comun cumün
comü 		cumün
comü 		comun comun /ku'myn/ (ponénte)
/ko'my/ (levànte) 		comùn
nazion nassiù(n)
nazziù(n) 		nasiù(n)
naziù(n) 		nazion nazzion /na'sju(n)/
/na'tsju(n)/ 		naçión
giamò giamò giamò jamò sgiamò /ʤa'mɔ/ de za
casetta caseta caʃèta caseta caseta /ka'zɛta/ cazétta
gatt gatt gàt gat gat /gat/ gàtto
Lecch Lecch Lèch Lec Lech /lɛk/ Lécco
Còmm Comm
Cumm 		Còm
Cum 		Com Com /kɔm/
/kum/ 		Cómmo
parlaa parlaa
parlàt 		parla
parlàt 		parlad parlad /par'la:/ (ponénte)
/par'lat/ (levànte) 		parlòu
pajœu pajöö
pajöl 		paiöö
paiöl 		paiœl pajoeul /pa'jø:/ (ponénte)
/pa'jøl/ (levànte) 		poieu
dur düür düür dur dur /dy:r/ dûo

LetiatûaModìfica

Da-e òrìgine a-o TrexéntoModìfica

 
Frontespìççio de l'òpera De magnalibus urbis Mediolani do Bonvesin de la Riva, inta ristànpa do 1921 cuâ da-a câza editôa Cogliati

E prìmme testimoniànse scrîte do vorgâ lonbàrdo remóntan a-o sécolo XIII. Són pi-â ciù pàrte de òpere de tîpo didascàlico-religiôzo, cómme prezénpio o Sermon Divin do Pêo da Barsegapè, ch'o cónta a pasción do Segnô[48]:

(LMO)

«No è cosa in sto mundo, tal è lla mia credença, ki se possa fenir, se no la se comença. Petro da Barsegapè si vol acomençare e per raxon ferire, segondo ke l ge pare. Ora omiunca homo intença e stia pur in pax, sed kel ne ge plaxe audire d'un bello sermon verax: cumtare eo se volio e trare per raxon una istoria veraxe de libri e de sermon, in la qual se conten guangii e anche pistore, e del novo e del vedre testamento de Criste.»

(Pêo da Barsegapè, Sermon Divin, vèrsci 1-10)

Tra i âtri outoî, l'é stæto bén inportànte o contribûto a-a léngoa lonbàrda do Bonvesin de la Riva, ch'o l'à scrîto o Libro dre Tre Scrigiure, òpera dedicâ a l'infèrno, a-o paradîzo e a-a pasción do Segnô[48]. Inte st'òpera chi gh'é numerôxi eleménti alegòrichi óltre a un de prìmmi ûxi leterâi da lézze do contrapàsso[49]. Tra i scrîti do Bonvesin de la Riva gh'é ancón 'n'òpera in sciâ vìtta de l'época a Milàn, o De magnalibus urbis Mediolani e 'n lìbbro de gàibo, o De quinquaginta curialitatibus ad mensam[50]. A ògni mòddo, a léngoa scrîta a l'época a no l'êa goæi scìmile a-o lonbàrdo parlòu, ma ànsi se destacâva da sta chi somegiàndo de ciù a-a koiné padànn-a, sàiva a dî o vorgâ erudîo latinezànte dêuviòu inte quélli ànni in Piemónte, Lonbardîa, Emìlia-Romàgna e Véneto[51].

A ciù antîga mençión conosciûa da léngoa lonbàrda che, fòscia, a fâva za riferiménto a-o lengoàggio gàllo-itàlico a-o pòsto da koiné, a remónta a-o 1280: inte 'n tèsto de Salimbene de Adam gh'é defæti scrîto che "[...] optime loquebatur gallice tuscice et lombardice [...]", sàiva a dî "o parlâva bén françéize, toscàn e lonbàrdo"[52]. Into còdice poêtico òcitàn Leys d'amors, do sécolo XIV, a léngoa lonbàrda a l'é minsonâ insémme a de âtre léngoe eoropêe: "[...] Apelam lengatge estranh coma frances, engles, espanhol, lombard [...]", sàiva a dî "lengoàggi forèsti cómme françéize, ingléize, spagnòllo, lonbàrdo"[53].

Da-o Quatroçénto a-o SeiçéntoModìfica

 
O Zâne Bresàn, outô de poêxîe satìriche in bergamàsco

Into córso do sécolo XV a letiatûa lonbàrda a l'à visciûo o prinçìpio de l'afermaçión do toscàn leterâio, co-a progrescîva sostituçión di vorgæ padén che, scibén ch'êan za stæti infloensæ da-o fiorentìn, àivan avûo scìnn-a quéllo moménto 'n inportànte ròllo aministratîvo e giurìdico[54]. Tra i foutoî da toscanizaçión da coltûa lonbàrda gh'é stæto pròpio o dùcca de Milàn Ludovîco o Möo che, inti ànni do sò régno, o l'àiva ciamòu a-a sò córte di òmmi de coltûa da-a Repùbrica de Firénse, cómme prezénpio o Lionàrdo da Vìnci[55]. Inti mæximi ànni, a-a córte di Sfórsa, o Lancìn Cùrzio o l'à scrîto de òpere into parlâ milanéize[56].

Tra i sécoli XV e XVI di leteræ toschén comm'o Loîgi Pùlci e o Benéito Dêi àn publicòu, cómme 'na spécce de parodîa, di tèsti che contêgnan di caràteri lengoìstichi do parlâ de Milàn che, a ògni mòddo, no àn goæi de valô leterâio[57], coscì cómme a Commedia e farse carnovalesche nei dialetti astigiano, milanese e francese misti con latino barbaro composte sul fine del sec. XV de l'astigiàn Zâne Zórzo Alión, dónde gh'é 'na pàrte scrîta inte 'n milanéize parodizòu[58]. L'umanìsta fiorentìn Lionàrdo Salviâti, un di fondatoî de l'Académia do Brénno, o l'à publicòu a traduçión inte vàrri vorgæ (inclûzo o bergamàsco e o milanéize) de 'na stöia do Bocàccio, pe poéili paragonâ a-o toscàn, che, pe cónto sò lê, o l'êa quéllo de regìstro ciù èrto e erudîo[59].

A partî da-o sécolo XV gh'é stæto i prìmmi svilùppi de 'na vêa letiatûa lonbàrda. Inta pàrte de levànte s'ascìste a-a publicaçión de poêxîe satìriche do bergamàsco Zâne Bresàn e da Massera da bé, 'na frottola (sàiva a dî 'na spécce de diàlogo tiatrâle) do bresciàn Galiàsso di Òrzi[60]. Pe cóntra, da-e tære do lonbàrdo de ponénte sciòrte i Rabisch (arabéschi), òpera de l'Académia di Fachìn da valàdda de Blênio, a l'época sott'a-a direçión do pitô manierìsta Zâne Pòulo Lomàsso[61].

 
O Meneghìn, personàggio do tiâtro milanéize diventòu pöi 'na màschera avoxâ da comédia de l'àrte

Do prinçìpio do sécolo XVII gh'é e òpere do milanéize Fàbio Varéize, conosciûo da-a crìtica co-a nominâta de "poêta maledétto" ante litteram, mòrto de pèsta into 1630 e outô de poêxîe de crìtica sociâle, pàrte do rìcco filón anticlascicìsta de quélli ànni[62]. Into 1610 l'é sciortîo o Varon milanes de la lengua de Milan, 'na spécce de diçionâio etimològico ch'o contêgne 'n çèrto nùmero de pòule milanéixi ascì, òpera de l'òsolàn Zâne Capis[63]. De quélli ànni gh'é 'n âtro tratâto inportànte ascì, sàiva a dî o Prissian do Zâne Brêuxo Bìffi, tèsto do tùtto in milanéize dónde, pi-â prìmma vòtta, se parlâva de questioìn da pronónçia e da grafîa do vorgâ de Milàn[64].

Tra i ezénpi de milanéize antîgo gh'é sto tòcco chi de Il falso filosofo do 1698, a-a scêna XIV do tèrso àtto, dónde o Meneghìn, personàggio do tiâtro milanéize che ciù tàrdi o l'é diventòu 'na màschera da comédia de l'àrte, o se prezénta depoî a-o tribunâ:

(LMO)

«E mì interrogatus ghe responditt.
Sont Meneghin Tandœuggia,
Ciamæ par sora nomm el Tananan,
Del condamm Marchionn ditt el Sginsgiva;
Sont servitor del sior Pomponi Gonz,
C'al è trent agn che'l servj»

(LIJ)

«E mi interrogatus[n. 10] gh'ò rispòsto.
Són o Meneghìn Tarlùcco[n. 11],
ciamòu pe nomiâgio o Genòu[n. 12],
do sciô[n. 13] Marchionne dîto o Zenzîa;
són servitô do sciô Ponpónio Gónzo,
ch'a sèrvo da trent'ànni»

(O Meneghìn o se prezénta a-o tribunâ inte Il falso filosofo (1698), àtto III, scêna XIV[65])

Into sécolo XVII gh'é stæto l'afermaçión da figûa do dramatùrgo Càrlo Màia Màggi, personàggio da-a grànde inportànsa p'avéi normalizòu a grafîa do milanéize e p'êse stæto o creatô da màschera milanéize do Meneghìn[66]. De ciù, se peu ancón aregordâ o Françésco De Lemêne, amîgo e corispondénte do Màggi, ch'o l'é stæto l'outô de La sposa Francesca, prìmma òpera leterâia into modèrno parlâ lödigiàn[67], e de 'na traduçión da Geruzalèmme liberâ[68]. Inta Lonbardîa de levànte, sott'a-o contròllo da Repùbrica de Venéçia, gh'êa pe cóntra l'inportànte figûa do Càrlo Asònica che, co-a sò traduçión da Geruzalèmme liberâ, o l'à scrîto a ciù inportànte òpera leterâia bergamàsca do sécolo XVII[69][70]. De lóngo into Seiçénto l'é stæto publicòu e prìmme bosinade, de poêxîe popolâri d'òcaxón scrîte in sce di papê volànti da atacâ inte ciàsse òpû da lêze ò cantâ in pùblico, ch'àn avûo tànto sucèsso da restâ bén bén comùn scìnn-a-i prìmmi decénni do sécolo XX[71].

Sèteçénto e EutoçéntoModìfica

 
O Carlo Porta, màscimo poêta da letiatûa lonbàrda

A letiatûa milanéize into sécolo XVIII a l'à avûo 'n fórte svilùppo: gh'é stæto di gréndi scritoî comm'o Carl'Antonio Tanzi e o Domenico Balestrieri, asociæ a 'na série de âtre figûe interesànte cómme, de lóngo da-e pàrte de Milàn, o Giuseppe Bertani, o Girolamo Birago e o Francesco Girolamo Corio; pe de ciù, l'avoxòu poêta Giuseppe Parini o l'à scrîto di conponiménti inta léngoa lonbàrda ascì[72][73]. Fêua di confìn de Milàn o præve Biagio Bellotti o l'à scrîto a Mommena bustese, 'na comédia into parlâ bustòcco[74]. A Bréscia l'êa atîvo o canònico Carlo Girelli, outô de poêxîe d'òcaxón. Tra i ciù inportànti scritoî lonbàrdi de quélli ànni, gh'é pöi stæto l'abòu Giuseppe Rota, outô de 'n gràn vocabolâio bergamàsco-toscàn-latìn inédito e de vàrie òpere poêtiche in oròbico, da lê de lóngo ciamòu "léngoa"[75].

L'é da sto perîodo chi che coménsan a svilupâse inte 'n mòddo ciæo e caraterìstiche do lonbàrdo d'ancheu, fêua de quàrche particolaritæ fonética e da prezénsa do pasòu lontàn, che de pöco in sa o l'aviéiva comensòu a scentâ partìndo pròpio da Milàn, dónde e sò ùrtime testimoniànse remóntan a-o 1793, pe pöi càzze inte âtre çitæ, dónde coscì o s'é pèrso tra i ànni '40 e '50 de l'Eutoçénto, pe rexìste dónca sôlo inte localitæ ciù sperdûe scìnn-a-o 1875[76][n. 9], moménto da sò ùrtima testimoniànsa e da-o quæ o l'é stæto sostitoîo da tùtte e pàrte co-o perfètto.

O prinçìpio do sécolo XIX o l'é caraterizòu da-a figûa do Carlo Porta, conscideròu da-i studiôxi comm'o màscimo poêta da letiatûa lonbàrda, tànto ch'o l'é inclûzo tra i ciù gréndi poêti da letiatûa toscànn-a ascì[77]. In particolâ, inte sò òpere gh'é çèrte tra e pónte ciù èrte de l'esprescivitæ da léngoa lonbàrda, cómme se peu védde inte di conponiménti cómme La Ninetta del Verzee, Desgrazzi de Giovannin Bongee, La guerra di pret e Lament del Marchionn de gamb avert[77].

A ògni mòddo, di ànni do Porta, gh'é di âtri outoî inportànti ascì, cómme o Giuseppe Bossi, o Carlo Alfonso Maria Pellizzoni e, sorviatùtto, o Tommaso Grossi[72]. Lê, amîgo do Manzoni e gràn amiratô do Porta, o l'à scrîto de òpere satìriche cóntra a-o govèrno oustrìaco (La Prineide), di romànzi in vèrsci (La fuggitiva) e di romànzi stòrichi in pröza (Marco Visconti) e in poêxîa ascì (Ildegonda)[78].

A produçión poêtica in milanéize a l'êa coscì arivâ a 'na çèrta inportànsa tànto che, into 1815, o studiôzo Francesco Cherubini o l'à stanpòu 'n'antologîa da letiatûa lonbàrda inte quàttro volùmmi, ch'a conprénde e òpere da-o sécolo XVII scìnn-a quélle a lê contenporànie[79].

Nêuveçénto e ancheuModìfica

 
O monuménto a-o Felice Musazzi e a-a màschera da Teresa a Legàn

Inta prìmma pàrte do sécolo XX o raprezentànte ciù avoxòu da letiatûa lonbàrda o l'é stæto l'avocâto milanéize Delio Tessa, ch'o s'é destacòu da-a tradiçión portiànn-a dàndo a-i sò scrîti di fórti træti esprescionìsti[80]. Into méntre, a Bèrgamo o scrivéiva o Bortolo Belotti, avocâto lê ascì óltre che stòrico, minìstro e deputòu pe ciù legislatûe[81].

Tra i personàggi de sto perîodo chi se peu ancón aregordâ o Speri Della Chiesa Jemoli, de Varéize, e o Gian Stefano Cremaschi, de Lödi[82]. Gh'êa pöi o Franco Loi che, destacàndose pe têmi e grafîa da-a tradiçión leterâia milanéize o l'é ariêscîo a êse un di outoî ciù òriginâli da segónda meitæ do Nêuveçénto[83]. Da-o Cantón Ticìn gh'é e òpere de Giovanni Orelli, ch'o l'à scrîto into sò parlâ, tìpico da Valàdda Leventìnn-a[84]. De sto sécolo chi gh'é ancón e òpere d'outoî ch'àn dêuviòu o lonbàrdo pe òcaxoìn e ûxi ciù despægi, cómme l'Enzo Jannacci, o Giorgio Gaber, o Nanni Svampa e o Dario Fo, ch'o l'à goâgnòu o prémmio Nobel pi-â letiatûa into 1997[82].

D'ancheu, a léngoa lonbàrda a l'é conosciûa de fêua di sò confìn lengoìstichi gràçie a I Legnanesi ascì, 'na conpagnîa de tiâtro ch'a raprezénta de comédie into parlâ legnanéize e ch'a l'é l'ezénpio ciù avoxòu do tiâtro en travesti inta penîzoa[85]. Defæti a conpagnîa, fondâ a Legnàn into 1949 da-o Felice Musazzi, o Tony Barlocco e o Luigi Cavalleri, a l'é tra e ciù conosciûe into panoràmma do tiâtro eoropêo de léngoe regionâli. Inte sò raprezentaçioìn còmiche i comediànti de I Legnanesi propónn-an a-o pùblico de figûe satìriche da tìpica córte lonbàrda[85].

Co-o prinçìpio do sécolo XXI l'é comensòu l'ûzo do lonbàrdo inta mûxica contenporània ascì, co-i péssi do Davide Van De Sfroos[82] e-e traduçioìn in lonbàrdo de òpere do Bob Dylan[86]. Gh'é pöi e clàsciche traduçioìn, ciù ò mêno lìbere, di gréndi scrîti da letiatûa mondiâle, con vàrie verscioìn lonbàrde de òpere cómme Pinòchio, I Spozoéi Inpromìssi, O prìnçipe picìn, a Divìnn-a Comédia e, pi-â letiatûa religiôza, i Evangêi ascì[87].

NòtteModìfica

Nòtte a-o tèsto
  1. ↑ Fêua chi-â provìnsa de Màntova, l'Otrapò Pavéize e o Casalàsco inta provìnsa de Cremónn-a
  2. ↑ Inte provìnse de Novâra e do Verbàn-Côzio-Òsola
  3. ↑ Inte valàdde de Rendénn-a, de Bónn-a e de Léddro
  4. ↑ Fêua che Bosco Gurin
  5. ↑ Inte pàrte ciù a sùd
  6. ↑ A Botuverá, pàize fondòu da emigræ che arivâvan sorviatùtto da-a cianûa tra Trevìggio e Crémma
  7. ↑ Segóndo a grafîa milanéize clàscica
  8. ↑ Segóndo a grafîa ticinéize
  9. ↑ 9,0 9,1 Pò-u Biondelli, scentàndo in prìmmo lêugo into milanéize (vèddi Biondelli, 1853)
  10. ↑ Interrogatus a l'é 'na fórma latìnn-a dêuviâ inti verbâli ofiçiæ di interogatöi
  11. ↑ Tandœuggia o l'é Babbuasso pe Arrighi, 1896, p. 743.
  12. ↑ Tananan o l'é Scricciolo ò Ciampichino pe Arrighi, 1896, p. 743.
  13. ↑ Condamm a l'é stropiatûa da-o latìn quondam, dêuviòu inti àtti ofiçiæ
Nòtte bibliogràfiche
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 (IT) Giovanni Bonfadini, Lombardi, dialetti, in sce treccani.it, 2010. URL consultòu o 16 màrso 2023.
  2. ↑ 2,0 2,1 (EN) Mary C. Jones e Claudia Soria, Assessing the effect of official recognition on the vitality of endangered languages: a case of study from Italy, in Policy and Planning for Endangered Languages, Cambridge, Cambridge University Press, 2015, p. 130, ISBN 1-316-35241-2.
  3. ↑ (EN) Lombard, in sce thefreedictionary.com. URL consultòu o 16 màrso 2023.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Agnoletto, 1992, p. 120
  5. ↑ 5,0 5,1 D'Ilario, 2003, p. 28
  6. ↑ 6,0 6,1 D'Ilario, 2003, p. 29
  7. ↑ (IT) Il milanese crogiuolo di tanti idiomi, in sce lagobba.it. URL consultòu o 16 màrso 2023.
  8. ↑ Rognoni, 2005, p. 9
  9. ↑ 9,0 9,1 (LMO, IT) Tullo Massarani e Carlo Tenca, Prose e poesie scelte di Carlo Tenca, vol. 2, Milàn, Ulrico Hoepli, 1888, p. 169.
  10. ↑ Loporcaro, 2009, p. 97
  11. ↑ (IT) Giovanni Bonfadini, I dialetti trentini occidentali, in Aldo Bertoluzza, Atti del II convegno sui dialetti del Trentino: 18-19-20 ottobre 1991, Trénto, Centro culturale "Fratelli Bronzetti" Editore,, 1992, pp. 35-60.
  12. ↑ (DE) Karl Jaberg e Jakob Jud, Sprach und Sachatlas Italiens und der Südschweiz, in sce www3.pd.istc.cnr.it. URL consultòu o 17 màrso 2023 (archiviòu da l'url òriginâle l'11 dexénbre 2016).
  13. ↑ (IT) AA. VV., Rivista italiana di dialettologia, Volumi 17-18, Cooperativa libraria universitaria editrice, 1994, p. 55.
  14. ↑ Biondelli, 1853, p. 55
  15. ↑ (IT) Fabio Foresti, Emiliano-romagnoli, dialetti, in sce treccani.it, 2010. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  16. ↑ (IT) Guiu Sobiela-Caanitz, Genesi della nazione piemontese, 1983.
  17. ↑ (EN) Brazilian Bergamasch: an Italian language spoken in Botuverá (Santa Catarina, Brazil), in sce openaccess.leidenuniv.nl. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  18. ↑ (IT) Giovan Battista Pellegrini, La carta dei dialetti d'Italia, Pîza, Pacini editore, 1977.
  19. ↑ (EN) Cecilia Poletto, Dialectal Variation in the Northern Italian Domain (PDF), in sce egg.auf.net. URL consultòu o 17 màrso 2023 (archiviòu da l'url òriginâle o 12 màzzo 2014).
  20. ↑ 20,0 20,1 (LMO, IT) La sintassi lombarda, in sce ilsizzi.wordpress.com. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  21. ↑ (EN) Raffaella Zanuttini, Negation and clausal structure: A comparative study of Romance languages, USA, Oxford University Press, 1997, ISBN 0-195-35978-X.
  22. ↑ (IT) La lingua padana o padanese, in sce veja.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  23. ↑ (IT) Clemente Merlo, L'Italia dialettale, n. 1, 1924, pp. 12-26.
  24. ↑ Biondelli, 1853, pp. 4-5
  25. ↑ (EN) Ethnologue report for language "lmo", in sce ethnologue.com. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  26. ↑ (IT) Andrea Rognoni, La divisione della Lombardia in aree o sezioni, in Centro delle culture lombarde, Grammatica dei dialetti della Lombardia, Milàn, Mondadori, 2005, pp. 8-9.
  27. ↑ (IT) Glauco Sanga, Koinè in Italia dalle origini al Cinquecento, in Glauco Sanga, La lingua lombarda. Dalla koinè alto-italiana delle origini alla lingua cortegiana, Bèrgamo, Lubrina, 1990, pp. 79-163, pp. 146-147, ISBN 88-77-66089-9.
  28. ↑ 28,0 28,1 (IT) Gabriele Iannàccaro e Vittorio Dell'Aquila, Per una tipologia dei sistemi di scrittura spontanei in area romanza, in Estudis Romànics, n. 30, 2008, p. 323.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 (IT) Emanuele Miola, Chì pòdom tucc scriv come voeurom. Scrivere in lombardo on-line, in Silvia Dal Negro, Federica Guerini e Gabriele Iannàccaro, Elaborazione ortografica delle varietà non standard: esperienze spontanee in Italia e all'estero, Bèrgamo, Bergamo University Press-Sestante edizioni, 2015, pp. 79-96, ISBN 88-66-42192-8.
  30. ↑ (IT) Centro di dialettologia e di etnografia del Canton Ticin, in sce www4.ti.ch. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  31. ↑ (IT) Patrick Stopper, Smonta il cartello perché non le piace il nuovo nome della via, in sce tio.ch, 13 màrso 2019. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  32. ↑ Beretta, 2003
  33. ↑ 33,0 33,1 Beretta, 2003, pp. 23-24
  34. ↑ (LMO, IT) Gianni Pisoni, Nozioni di grammatica del dialetto bergamasco (PDF), Ducato di Piazza Pontida. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  35. ↑ (IT) Jørgen Giorgio Bosoni, Una proposta di grafia unificata per le varietà linguistiche lombarde: regole per la trascrizione, in Bollettino Storico dell'Alta Valtellina, n. 6, 2003, pp. 195-298.
  36. ↑ (EN) Claudi Meneghin, Rebuilding the Rhaeto-Cisalpine written language: Guidelines and criteria, 2007-2010. Part I: ORS-Orthography. Part II: Morphology, I: noun, article and personal pronoun. Part III. Morphology, II: adjectives, pronouns, invariables. Part IV. Morphology, III: the verb, Ianua 7 (2007): 37-72; 8 (2008): 113-152; 9 (2009): 37-94; 10 (2010): 33-72.
  37. ↑ (LMO) Marc Tambürèl, Scerna de stori del Rudyard Kipling, 2009.
  38. ↑ (LMO) Lissander Brasca, Scriver Lombard, Mónsa, Menaresta, 2011, ISBN 88-96-75110-1.
  39. ↑ (EN) Paolo Coluzzi, The new speakers of Lombard (abstract), in Multilingua, vol. 38, n. 2, 2019, pp. 187-211.
  40. ↑ (EN) Paolo Coluzzi, Lissander Brasca e Emanuele Miola, Writing systems for Italian regional languages (abstract), in Journal of Multilingual and Multicultural Development, vol. 40, n. 6, 2019.
  41. ↑ (EN) Paolo Coluzzi, Lissander Brasca, Marco Trizzino e Simona Scuri, Language planning for Italian regional languages: the case of Lombard and Sicilian, in Linguistic Regionalism in Eastern Europe and Beyond: Minority, Regional and Literary Microlanguages, Studies on Language and Culture in Central and Eastern Europe, vol. 31, Berlìn, Peter Lang, 2018, pp. 274-298, ISBN 3-631-75151-6.
  42. ↑ 42,0 42,1 (IT) Athos Birra, Il dialetto ticinese nella comunicazione mediata dal computer. Analisi di un corpus, Université de Genève, 2022. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  43. ↑ (LMO) Emilio Alessandro Manzotti, Fliça, BookTribu, 2017, ISBN 88-99-09913-8.
  44. ↑ (LMO) Lessico lombardo, in sce valtellinanews.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  45. ↑ (LMO) Kahlil Gibran e Marco Tamburelli (traduçión de), El profeta, Mónsa, Menaresta, 2015, ISBN 88-96751-17-9.
  46. ↑ (LMO) Altan, Agnese Baruzzi e Lissander Brasca (traduçión de), La Pimpa la va a Milan, Franco Cosimo Panini, 2020, ISBN 88-57-01669-2.
  47. ↑ 47,0 47,1 (LMO) Noeuva Ortografia Lombarda, in sce lengualombarda.eu. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  48. ↑ 48,0 48,1 (IT) Angelo Bascapè, Arte e religione nei poeti lombardi del Duecento, Firénse, Olschki, 1964, ISBN 88-22-21476-5.
  49. ↑ (IT) Luigi Spagnolo, L'oltretomba senz'anima (o quasi) di Bonvesin da la Riva, in sce treccani.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  50. ↑ (IT) Bonvesin de la Riva - òpere, in sce classicitaliani.it. URL consultòu o 17 màrso 2023 (archiviòu da l'url òriginâle o 7 agósto 2019).
  51. ↑ (IT) Rosario Coluccia, Koine, in sce treccani.it, 2010. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  52. ↑ (FR) Emmanuel Bury, Tous vos gens a latin: le latin, langue savante, langue mondaine (XIVe-XVIIe siècles), Ginêvra, Librairie Droz, 2005, p. 35, ISBN 2-600-00975-2.
  53. ↑ (IT) XIV Congresso Internationale di Linguistica e Filologia Romanza: Napoli, 15–20 Aprile 1974, Atti, Amsterdàn, John Benjamins Publishing Company, 1978, ISBN 90-27-26802-9.
  54. ↑ (IT) Josh Brown, Testimonianze Di Una Precoce Toscanizzazione Nelle Lettere Commerciali del Mercante Milanese Francesco Tanso (?-1398), Pròu, Archivio Datini (archiviòu da l'url òriginâle o 18 agósto 2018).
  55. ↑ (IT) Ludovico il Moro e l'età aurea della Grande Milano, in sce storico.org. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  56. ↑ (IT) Mirko Tavoni, Storia della lingua italiana. Il Quattrocento, libreriauniversitaria.it edizioni, 2015, pp. 153 ss, ISBN 88-62-92538-7.
  57. ↑ (IT) Mirko Tavoni, Storia della lingua italiana. Il Quattrocento, libreriauniversitaria.it edizioni, 2015, p. 152, ISBN 88-62-92538-7.
  58. ↑ (IT) Alberto Asor Rosa, ALIONE, Gian Giorgio, Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 2, 1960.
  59. ↑ (IT) Leonardo Salviati, Degli avvertimenti della lingua sopra il Decamerone, Venéçia, 1584.
  60. ↑ (EN) Hermann W. Haller, The Other Italy: The Literary Canon in Dialect, Toronto, University of Press, 1999, p. 106, ISBN 0-802-04424-7.
  61. ↑ (IT) Roberto Ciardi, LOMAZZO, Giovanni Paolo, Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 65, 2005.
  62. ↑ (IT) Mirko Tavoni, Letteratura Milanese - Fabio Varese, in sce canzon.milan.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  63. ↑ (IT) Guglielmo Stefani, Dizionario corografico del Novarese, 2ª ed., Milàn, Lampi di stampa, 2010, p. 65, ISBN 88-48-81157-4.
  64. ↑ (IT) BIFFI, Giovanni Ambrogio, Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 10, 1968.
  65. ↑ (IT) Càrlo Màia Màggi, Comedie e rime in lingua milanese, vol. 4, Milàn, 1701, pp. 100-101.
  66. ↑ (IT) Atlante del Sapere, Maschere italiane, Firénse, Edizioni Demetra, 2002, p. 116.
  67. ↑ (IT) Francesco De Lemene e Dante Isella (a cûa de), La Sposa Francesca, Torìn, Giulio Einaudi Editore, 1979.
  68. ↑ (IT) Lemène, Francesco de, in sce treccani.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  69. ↑ (IT) Ulisse Guidi, Annali delle edizioni e delle versioni della Gerusalemme liberata e d'altri lavori al poema relativi, Libreria Guidi Bologna, 1868, p. 105.
  70. ↑ (IT) Emmanuele Antonio Cigogna, Delle inscrizioni veneziane raccolte ed illustrate da Emmanuele Antonio Cigogna, cittadino veneto, vol. III, Venéçia, Giuseppe Picotti Stampatore, 1830, pp. 152-154.
  71. ↑ (IT) Bosinada, in sce sapere.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  72. ↑ 72,0 72,1 (IT) Letteratura milanese - Il '700, in sce anticacredenzasantambrogiomilano.org. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  73. ↑ (IT) Sistema bibliotecario e documentale, in sce opac.unicatt.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  74. ↑ (IT) Luigi Ferrario, Busto Arsizio: notizie storico-statistiche, Bùsto Arsìçio, Tipografia Sociale di Busto Arsizio, 1864, pp. 172-175.
  75. ↑ Biondelli, 1853, p. 106
  76. ↑ (LMO) El passad lontan in lombard, in sce lengualombarda.eu. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  77. ↑ 77,0 77,1 (IT) Pòrta, Carlo, in sce treccani.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  78. ↑ (IT) Gròssi, Tommaso, in sce treccani.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  79. ↑ (IT) Cherubini, Francesco, in sce treccani.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  80. ↑ (IT) Mauro Novelli, I saggi lirici di Delio Tessa, LED, 2001, pp. 52-54, ISBN 88-79-16146-6.
  81. ↑ (IT) Bortolo Belotti,, in sce servizi.ct2.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 (IT) Antologia lombarda, in sce sites.google.com. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  83. ↑ (IT) Lòi, Franco, in sce treccani.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  84. ↑ (IT) Orèlli, Giovanni, in sce treccani.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  85. ↑ 85,0 85,1 (IT) Antonio Provasio, capocomico dei Legnanesi: "Milano mi dà il pane e mi riempie il cuore", in sce ilgiorno.it, 23 màrso 2014. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  86. ↑ (IT) Luigi Bolognini, Il tempismo è perfetto, Bob Dylan è in dialetto lombardo: "È l'emblema dei cantastorie", in sce repubblica.it, 17 òtôbre 2016. URL consultòu o 17 màrso 2023.
  87. ↑ (IT) Letteratura in lingua locale: quale futuro?, in sce patrimonilinguistici.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.

BibliografîaModìfica

Stùddi generâli

Diçionâi, gramàtiche e séncie variànte

Âtro

Âtri progèttiModìfica

Conligaménti estèrniModìfica

Contròllo de outoritæGND (DE) 4168136-8
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Léngoa_lonbàrda&oldid=239736"