Irlànda

pàize de l'Eoröpa
(Rindirisòu da Éire)

L'Irlànda (Éire in irlandéize[1], Ireland in ingléize), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica d'Irlànda (Poblacht na hÉireann in irlandéize, Republic of Ireland in ingléize)[2], a l'é 'n pàize de l'Eoröpa nòrd-òcidentâle.

ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

A bandêa de l'Irlànda
A poxiçión de l'Irlànda in sciâ càrta giögràfica
Càrta fìxica de l'Irlànda

Giögrafîa modìfica

L'Irlànda a l'é formâ da 26 de tradiçionâli 32 contêe inte quæ a l'é spartîa l'îzoa irlandéize. A naçión a confìnn-a pe tæra sôlo con l'Irlànda do Nòrd, a quæ a l'é pàrte do Régno Unîo. Inte âtre direçioìn a l'é bagnâ da l'Òcéano Atlàntico e, in particolâ, da-o Mâ Cèltico a sùd, da-o Canâ de Sàn Zórzo a sùd-èst e da-o Mâ d'Irlànda a levànte.

A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Dublìn, scitoâ in sciâ rîva de levànte de l'îzoa. Ciù ò mêno o 40% di 5 milioìn d'irlandéixi o stà inte l'àrea metropolitànn-a da capitâle, conosciûa co-o nómme de Greater Dublin[3]. E âtre çitæ ciù grénde són, inte l'órdine, Cork, Limerick, Galway e Waterford.

Stöia modìfica

O Stâto Lìbero d'Irlànda o l'é stæto creòu, cómme Dominion, into 1922 aprêuvo a-o coscì dîto Tratâto anglo-irlandéize. Inte l'ànno 1937 a l'é stæta adotâ 'na nêuva costituçión, cangiàndo o nómme do pàize in Irlànda e trasformàndolo inte 'na repùbrica co-in prescidénte no esecutîvo votòu a eleçión dirètta. 'Sta rifórma chi a l'é stæta formalizâ into 1948 co-o coscì dîto Republic of Ireland Act. Into dexénbre do 1955 l'Irlànda a l'é intrâ inte Naçioìn Unîe e, into 1973, inte Comunitæ Eoropêe ascì.

O stâto irlandéize o no l'à avûo de relaçioìn formâli con l'Irlànda do Nòrd pi-â ciù pàrte do sécolo XX ma, tra i ànni '80 e '90, a l'é incomensâ 'na colaboraçión co-o Régno Unîo pe atrovâ 'na soluçión a-i coscì dîti "Troubles". A partî da-a fìrma de l'Acòrdio do Venardì Sànto do 1998 o govèrno irlandéize e l'esecutîvo de l'Irlànda do Nòrd àn comensòu a colaborâ in sce 'na série de polìtiche sótt'a-o conséggio ministeriâle nòrd/sùd creòu pròpio con quéllo acòrdio.

Economîa e polìtica modìfica

Co-în inportantìscimo céntro finançiâio scitoòu inta çitæ de Dublìn, l'Irlànda a l'é unn-a de dêxe naçioìn co-o PIL pro capite ciù âto do móndo[4], scibén che 'sto fæto chi o l'é in pàrte dovûo a-a pratica de tax inversion òperâ da vàrie inpréize multinaçionâli ch'àn stabilîo chi a pròpia sêde[5][6][7][8]. Dónca, a partî da-o 2017, a Bànca Centrâle d'Irlànda a fornìsce di dæti agiustæ segóndo çèrti paràmetri (in sìgla GNI*) aprêuvo a-a distorçión asæ rilevànte caxonâ da-o càlcolo co-a deviaçión stàndard[9][10]. Depoî a sò intrâ inte Comunitæ Eoropêe, o govèrno o l'à adotòu 'na série de polìtiche econòmiche liberâli ch'àn portòu, tra o 1995 e o 2007, a-o grànde perîodo de svilùppo da coscì dîta "tîgre cèltica", finîo pöi into 2008 aprêuvo a-o sccéuppo da crîxi finançiâia in quéllo ànno[11].

L'Irlànda a l'é òrganizâ cómme 'na repùbrica parlamentâre unitâia[12]. O parlaménto, ciamòu Oireachtas, o l'é formòu da 'na càmia bàssa, a Dáil Éireann, e 'na càmia âta, o Seanad Éireann. O prescidénte da repùbrica, ciamòu Uachtarán, o l'é elezûo diretaménte da-i çitadìn e o l'à pi-â ciù pàrte de fonçioìn çeimoniâli da càppo de stâto; a ògni mòddo o l'à çèrti inportànti potêri e cónpiti ascì. O càppo de govèrno, ö sæ o prìmmo minìstro, o l'é ciamòu Taoiseach e o vêgne elezûo da-a càmia bàssa, intràndo in càrega dòppo a nòmina da pàrte do prescidénte; o l'à o cónpito de nominâ i âtri minìstri.

L'Irlànda a l'é 'n pàize svilupòu, co-ina qualitæ de vìtta ch'a l'é tra e ciù âte do móndo. A naçión a l'à 'n bón livéllo de ascisténsa sanitâia, libertæ econòmica e de stànpa, óltre che de svilùppo umâno in generâle[13][14]. A l'é un di ménbri de l'Unión Eoropêa e tra i fondatoî do Conséggio d'Eoröpa e de l'OECD. O govèrno irlandéize o l'é anæto aprêuvo a 'na polìtica de neotralitæ militâre scìnn-a da-a fìn da Segónda Goæra Mondiâle, refuàndo dónca l'intrâ inta NATO[15]. A ògni mòddo a l'é un di ménbri do PfP e, in pàrte, da PESCO.

Nòtte modìfica

  1. Prononçiòu [ˈeːɾʲə]
  2. Segóndo l'artìcolo 4 da Costituçión de l'Irlànda o nómme ofiçiâ da naçión o l'é Ireland; o nómme Republic of Ireland, inta seçión 2 do Republic of Ireland Act, o vêgne indicòu cómme "a descriçión do stâto".
  3. (EN) Population and Migration Estimates, April 2018, Central Statistics Office. URL consultòu o 16 arvî 2022.
  4. (EN) Country Comparison: GDP - per capita (PPP) - World Factbook, Central Intelligence Agency. URL consultòu o 16 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 19 novénbre 2011).
  5. (EN) Leprechaun Economics' Earn Ireland Ridicule, $443 Million Bill, Bloomberg L.P., 13 lùggio 2016. URL consultòu o 16 arvî 2022.
  6. (EN) Gabriel Zucman, Thomas Torslov e Ludvig Wier, The Missing Profits of Nations, National Bureau of Economic Research, Zùgno 2018. URL consultòu o 16 arvî 2022.
  7. (EN) Ireland is the world's biggest corporate 'tax haven', say academics, The Irish Times, 13 zùgno 2018. URL consultòu o 16 arvî 2022.
  8. (EN) Financial Stability Board 2017 Report: The largest shadow banking centres, Irish Independent, 6 màrso 2018. URL consultòu o 16 arvî 2022.
  9. (EN) CSO paints a very different picture of Irish economy with new measure, The Irish Times, 15 lùggio 2017. URL consultòu o 16 arvî 2022.
  10. (EN) New economic Leprechaun on loose as rate of growth plunges, Irish Independent, 15 lùggio 2017. URL consultòu o 16 arvî 2022.
  11. (EN) Ireland: As the Celtic Tiger roars its last, New economic Leprechaun on loose as rate of growth plunges, The Guardian, 16 màzzo 2009. URL consultòu o 16 arvî 2022.
  12. (EN) L. Prakke; C. A. J. M. Kortmann; J. C. E. van den Brandhof, Constitutional Law of 15 EU Member States, Deventer: Kluwer, p. 42, 6ª ed., Kluwer, 2004, ISBN 90-13-01255-8.
  13. (EN) Human Development Report 2020 (PDF), United Nations Development Programme, p. 343. URL consultòu o 16 arvî 2022.
  14. (EN) Mark Henry, In Fact: An Optimist’s Guide to Ireland at 100, Gill & Macmillan Ltd, 2021, ISBN 0-717-19039-0.
  15. (EN) NATO - Member countries, NATO. URL consultòu o 16 arvî 2022.

Bibliografîa modìfica

Âtri progètti modìfica

Colegaménti estèrni modìfica

Contròllo de outoritæVIAF (EN158208597 · ISNI (EN0000 0001 2359 1198 · LCCN (ENn79063445 · GND (DE4027667-3 · BNF (FRcb11864622v (data) · NDL (ENJA00560111 · WorldCat Identities (ENn79-063445