Ungherîa

pàize de l'Eoröpa
(Rindirisòu da Ungaja)

L'Ungherîa (Magyarország in ungheréize, prononçiòu [ˈmɒɟɒrorsaːɡ]) a l'é 'n pàize de l'Eoröpa centrâle sénsa sbòcco in sciô mâ[1].

ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

A bandêa de l'Ungherîa
A poxiçión de l'Ungherîa in sciâ càrta giögràfica
Càrta fìxica de l'Ungherîa

Giögrafîa modìfica

L'Ungherîa, scitoâ into bacìn da Cianûa Panònica pe 'n'estensción de 93.030 km2, a confìnn-a co-a Slovàchia a nòrd, l'Ucraìnn-a a nòrd-èst, a Romanîa a levànte e a sùd-èst, a Sèrbia a sùd, a Croàçia e a Slovénia a sud-òvest e l'Òustria a ponénte. L'Ungherîa a l'à 'na popolaçión de squæxi 10 milioìn de persónn-e, pi-â ciù pàrte de etnîa ungheréize e co-în'inportànte minorànsa de Sìngai, L'ungheréize, a léngoa ofiçiâ, a l'é a léngoa uràlica ciù parlâ e tra e pöche léngoe no-indoeoropêe a avéi 'n'inportànte difuxón in Eoröpa[2].

A capitâle de l'Ungherîa, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Budapest, segoîa da Debrecen, Szeged, Miskolc, Pécs e Győr.

Stöia modìfica

O teritöio da modèrna Ungherîa a l'à vìsto, into córso di sécoli, o pasàggio 'n gràn nùmero de gènte, cómme i Cèlti, i Romén, e tribù germàniche, i Ùnni, i Slâvi de ponénte e i Avâri. A bâze do stâto ungheréize a l'é stæta creâ vèrso a fìn do sécolo IX, co-a conquìsta da Cianûa Panònica da pàrte do gràn prìnçipe ungheréize Árpád[3][4]. Un di sò discendénti, o Stêva I, 'na vòtta nominòu rè inte l'ànno 1000 o l'à convertîo o sò régno a-a religión crestiànn-a. Into sécolo XII l'Ungherîa a l'êa diventâ 'na poténsa regionâle, co-o sò màscimo svilùppo colturâle e polìtico ch'o l'é arivòu into sécolo XV[5]. Depoî a batàggia de Mohács into 1526, 'na pàrte do pàize a l'é stæta òcupâ de l'inpêro òtomàn. L'Ungherîa a l'é dónca pasâ sótt'a-o contròllo da monarchîa asbùrgica a-o prinçìpio do sécolo XVIII, intràndo pöi inte l'inpêro pe creâ l'inpêro oustro-ungarìco, unn-a de ciù grénde poténse inti prìmmi ànni do sécolo XX.

Depoî a chéita de l'Òustria-Ungherîa co-a fìn da Prìmma Goæra Mondiâle, o consegoénte Tratâto de Trianon, o quæ o l'à definîo i modèrni confìn do pàize, l'Ungherîa a l'à subîo 'na pèrdia do 71% do sò teritöio e do 58% da sò popolaçión, inclûzo o 32% di ungheréixi étnichi ascì[6][7][8]. Aprêuvo a-i conplèsci ànni tra e dôe goære l'Ungherîa a l'é intrâ in Segónda Goæra Mondiâle insémme a-e poténse de l'Àsse, patìndo gréivi dànni e pèrdie[9][10]. Finîa a goæra, l'Ungherîa a l'é diventâ 'n pàize satèlite de l'Unión Soviética, portàndo dónca a-a creaçión da Repùbrica Popolâre Ungheréize. Co-a falîa rivoluçión do 1956 l'Ungherîa a l'é a ògni mòddo diventâ 'na naçión relativaménte ciù lìbera do rèsto do blòcco òrientâle. A rimoçión da miâgia a-a frontêa con l'Òustria a l'é stæta un di fæti ch'àn aceleròu o colàsso do blòcco òrientâle, e de l'URSS ascì[11]. A-i 23 d'òtôbre do 1989 l'Ungherîa a l'é diventâ 'na repùbrica parlamentâre democràtica[12]. Inte l'ànno 2004 a l'é intrâ inte l'Unión Eoropêa e, da-o 2007, inte l'Àrea Schengen ascì[13].

Economîa e polìtica modìfica

Into panoràmma internaçionâle l'Ungherîa a l'é consciderâ cómme 'na média poténsa[14], pi-â ciù pàrte gràçie a-a sò infloénsa colturâle e econòmica. A l'é 'n pàize svilupòu co-în'economîa a âto rédito, a-o 40° pòsto inta clasìfica globâle de l'Ìndice de Svilùppo Umâno. A naçión a garantìsce l'ascisténsa sanitâia universâle e l'educaçión primâia e secondâia de bàdda a tùtti i sò çitadìn[15][16]. L'Ungherîa a l'à 'n'inportànte stöia de contribûti inte l'àrte, a letiatûa, o spòrt, a scénsa e a tecnologîa[17][18][19] e, a-a giornâ d'ancheu, a l'é a trezén destinaçión turìstica ciù popolâre d'Eoröpa, con 15,8 milioìn de vixìte internaçionâli inte l'ànno 2017[20].

A naçión a l'é un di ménbri de vàrie òrganizaçioìn internaçionâli cómme l'ONU, a NATO, a WTO, o Conséggio d'Eoröpa, a Bànca Mondiâle, l'IIB, l'AIIB e o Grùppo de Visegrád; pe de ciù a l'é 'n ménbro òservatô do Conséggio tùrco[21].

Nòtte modìfica

  1. (EN) The Fundamental Law of Hungary (PDF), in sce kormany.hu, 25 arvî 2011. URL consultòu o 9 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 29 zùgno 2014).
  2. (EN) Uralic (Finno-Ugrian) languages, Classification of the Uralic (Finno-Ugrian) languages, with present numbers of speakers and areas of distribution, in sce helsinki.fi. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  3. (EN) Hungary in the Carpathian Basin (PDF), in sce mek.oszk.hu. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  4. (EN) Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, vol. 36, Akadémiai Kiadó, 1982, p. 419.
  5. (HU) Gyula Kristó, Magyarország története előidőktől 2000-ig, Pannonica, 2002, ISBN 96-39-25256-5.
  6. (EN) Richard C. Frucht, Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture, ABC-CLIO, 2005, ISBN 1-576-07800-0.
  7. (EN) Trianon, Treaty of, in sce encyclopedia.com. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  8. (EN) Treaty of Peace Between The Allied and Associated Powers and Hungary And Protocol and Declaration, Signed at Trianon June 4, 1920, in sce wwi.lib.byu.edu. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  9. (EN) John Flournoy Montgomery, Hungary: The Unwilling Satellite, Pickle Partners Publishing, 2018, ISBN 1-789-12032-2.
  10. (EN) Nigel Thomas e Laszlo Szabo, The Royal Hungarian Army in World War II, Bloomsbury Publishing, 2012, ISBN 1-846-03795-6.
  11. (EN) Hungary's role in the 1989 revolutions, in sce news.bbc.co.uk, 9 màzzo 2009. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  12. (HU) évi XXXI. törvény az Alkotmány módosításáról, in Magyar Közlöny, vol. 44, n. 74, Budapest, Pallas Lap- és Könyvkiadó Vállalat, 23 òtôbre 1989, p. 1219.
  13. (EN) Benefits of EU Membership, Hungarian Chamber of Commerce and Industry. URL consultòu o 9 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle l'8 zùgno 2017).
  14. (EN) Richard A. Higgott e Andrew Fenton Cooper, Middle Power Leadership and Coalition Building: Australia, the Cairns Group, and the Uruguay Round of Trade Negotiations, in International Organization, vol. 44, n. 4, 1990, pp. 589-632.
  15. (EN) OECD Health Data: Social protection, in sce oecd-ilibrary.org. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  16. (EN) Eurydice, Compulsory Education in Europe 2013/2014 (PDF), in sce arquivo.pt. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  17. (EN) Hungary's Nobel Prize Winners, 13 Hungarian win Nobel Prize yet, in sce mta.hu. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  18. (EN) Population per Gold Medal - Hungary has the second highest gold medal per capita in the world. All together it has 175 gold medal until 2016, in sce medalspercapita.com. URL consultòu o 4 seténbre 2022.
  19. (EN) Hungarian Literature - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  20. (EN) UNWTO Tourism Highlights: 2018 Edition, in sce e-unwto.org, Agósto 2018. URL consultòu o 9 arvî 2022.
  21. (EN) International organizations in Hungary, Ministry of Foreign Affairs. URL consultòu o 9 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 13 màrso 2016).

Bibliografîa modìfica

Âtri progètti modìfica

Colegaménti estèrni modìfica

Contròllo de outoritæVIAF (EN128544491 · ISNI (EN0000 0001 2254 0380 · LCCN (ENn79053090 · GND (DE4078541-5 · BNF (FRcb152385422 (data) · BNE (ESXX451386 (data) · NDL (ENJA00562919 · WorldCat Identities (ENn79-053090